Vai trò ca nương trong nghệ thuật ca trù

Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013 
Vai trò ca n ươ ng trong ngh  thu t ca trù 
 • Nguy n Hoàng Anh Tu n 
 Tr ưng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân v ăn, ðHQG-HCM 
TÓM T T: 
 Bài vi t nêu b t tm quan tr ng c a vai trù, t  trào l ưu ñi chúng, ca trù t n t i trong 
trò ngu i ca n ươ ng ( ñào n ươ ng) gn li n v i hát c a ñình, hát khao v ng song song v i 
ngu n g c l ch s  ngh  thu t ca trù, và nh trào l ưu hát nhà t ơ, ca quán; và xác ñnh 
hưng ñ n trào l ưu th ưng th c ngh  thu t ñưc ph ươ ng h ưng gi  gìn, phát huy ngh  
này. Qua vai trò ñào n ươ ng, ta hi u ñưc thu t ca trù. 
quy lu t t n t i và ti n hóa c a ngh  thu t ca 
T
 khóa: ñào n ươ ng (  ñào), ca trù. 
Dn nh p 
 Cho ñn nay, chúng tôi nh n th y có r t nhi u trong làng v ăn h c trung c n ñi ñu có ít nh t 
công trình nghiên c u v  lch s  và ngh  thu t ca mt m i tình th m thi t v i cô ñào 
trù, nh ưng ch ưa có công trình nào ñt v n ñ tr c Nhìn chung, gi i nghiên c u ñã cung c p 
ti p nghiên c u vai trò c a ngh  nhân- ca n ươ ng nh ng t ư li u quý giá ñ có m t cái nhìn ña chi u 
( ñào). L n ñu tiên, trên t p chí Nam Phong bài v vai trò  ñào. K  th a nh ng t ư li u ñã có, 
“V ăn ch ươ ng trong l i hát  ñào” (tháng 3- 1923) chúng tôi mong mu n ñóng góp m t h ưng ti p 
ca Ph m Qu ỳnh và bài “Kh o lu n v  cu c hát  cn m i ñ có cái nhìn toàn di n h ơn vai trò ca 
ñào” (4-1923) c a Nguy n ðôn Ph c, có nêu cao nươ ng trong ngh  thu t ca trù: h ưng ti p c n 
vai trò k  cươ ng, ph m h nh c a  ñào trong giai lch ñi ph i h p v i ñng ñi t  cái nhìn v ăn hóa 
ñon suy thoái. Bài vi t “Vài nét v  sinh ho t c a hc. Ph ươ ng pháp liên ngành, ph ươ ng pháp 
hát  ñào trong truy n th ng v ăn hóa Vi t Nam” nghiên c u l ch s , ph ươ ng pháp h  th ng c u 
ca Lê V ăn H o (t p chí ði h c 1963) nêu khái trúc, xem ca trù nh ư m t h  th ng v ăn hóa, trong 
quát ña v  và vai trò  ñào trong l ch s  xã h i ñó,  ñào là m t thành t , cùng v i ph ươ ng pháp 
Vi t Nam (t  th  k XV ñn ñu th  k XX). “S  so sánh ñ làm rõ m i t ươ ng quan gi a  ñào v i 
phu, v ăn h c s  và cô ñu” c a Tam Ích và con hát c a các lo i hình ngh  thu t trong và 
“Nh ng  ñào l ưu danh trong qu c s ” c a ngoài n ưc. Trong bài vi t, chúng tôi ñã s  dng 
Lươ ng M  Châu, cùng ñă ng trên t p chí Văn h c nh ng thu t ng  hi n ñi nh ư “trào l ưu” và “ ñi 
(1971) là hai chuyên kh o góp thêm t ư li u v   chúng” v i ý ngh ĩa ch  mt xu th  nh t th i c a 
ñào, ñi khái nói ñn vai trò quan tr ng c a ñào mt s  ñông ra ñi và m t ñi trong m t ñiu ki n 
nươ ng trong l ch s  và v ăn h c. Bài “V ăn nhân và th i gian, không gian nh t ñnh, nh m làm rõ 
 ñào” c a Nguy n Xuân Di n ( ñă ng trên nhi u quan ni m: quy lu t chung c a ngh  thu t nhân 
tp chí) nh c l i vai trò  ñào trong vi c nuôi lo i là theo hai dòng phát tri n: văn hóa dân gian 
dưng tài th ơ c a các v ăn nhân v  tinh th n l n 
vt ch t và l ch s ñã ghi nh n m i m t tài danh 
Trang 94 
 TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013 
và ngh  thu t chuyên nghi p20 , thì ca trù c ũng tu ng, chèo v n là nh ng l i hát phát sinh t  ñi 
không ngo i l ; và vai trò ca n ươ ng x ưa nay v n Tr n s ơ” [d n theo Vũ B ng 1971: 8]. 
bi n thiên theo hai xu h ưng nh ư th . Da theo truy n thuy t, ði Vi t s  ký toàn th ư 
1. Tên g i “ ñào n ươ ng” và vai trò g n li n v i cũng ghi nh n v  năm 1025 và Vi t s  tiêu án ca 
ngh  thu t ca trù Ngô Thì S  ñu cho r ng th i Lý Thái T , trong 
 1.1. S  xu t hi n tên g i “ñào n ươ ng” hay “  ban N  nh c có ng ưi ca nhi tên ðào Th  gi i 
ñào” có th  xem là c t móc ñ truy tìm l ch s  ngh  hát, th ưng ñưc vua ban th ưng, ng ưi ñi 
ngu n g c c a ngh  thu t ca trù. Trong nhi u d  hâm m  nên g i các con hát là ñào n ươ ng ( ñào). 
bn c a truy n thuy t t  ngh  ca trù, các giáo Công d ư ti p ký (1775) c a V ũ Ph ươ ng ð, Lch 
ph ưng x ưa v n th  Mãn ðào Hoa công chúa- tri u hi n ch ươ ng lo i chí (1819) c a Phan Huy 
con gái B ch ðinh 21 Xà ði V ươ ng, bà là m t ca Chú, ði Nam nh t th ng chí - tnh H ưng Yên 
nươ ng có t ư ch t thông minh, có gi ng hát hay và (1882) c a Qu c s  quán tri u Nguy n thì d a 
tinh thông âm lu t, ñã ñt ra l i hát  ñào ñ dy trên s  tích vào th i ñim mu n h ơn, cu i nhà H  
ñi [Doãn K  Thi n s ưu t m (1943), d n theo Vũ (1400), m t ca nhi h ðào có công gi t gi c ñưc 
Bng 1971: 4]. Theo ð Bng ðoàn [1994: 36- dân làng l p ñn th , t  ñó ca nhi ñưc g i là  
41] thì ñi nhà Lê, ðinh L  quê làng C  ðm, ñào [d n theo Nguy n ðc M u 2010: 13]. Vì 
huy n Nghi Xuân (Hà T ĩnh) ñưc Lý Thi t Qu i thông tin trên ch  cho bi t giai ñon th  k XI, 
và Lã ðng Tân c ... ng bài hát chúc t ng công ñ c c a vua, 37 Trúc sinh ( ñàn khô), ñàn c m, ñàn 7 dây, ñàn 9 dây, ñàn 
tc là v a t , v a hát x ưng, nguyên ngh ĩa ch  “chúc h ” là tranh. C ưng ñ dàn nh c h  dây luôn v a t m, không l n át 
li chúc cho vua, mà nhân dân th ưng g i là t u nh c ca. ti ng hát [Bùi Tr ng Hi n, in trong H s ơ ng c  qu c gia: 
36
 Trích trong bài th ơ c a Ninh T n (1743-1795) ti n s  ñ i 70], 
vua Lê C nh H ưng (1740-1786) vi t ca ng i ph ưng hát Hòe 38 Trích Tang th ươ ng ng u l c [d n theo D ươ ng ðình Minh 
Nhai. Sơn 2009: 93-94]. 
 Trang 101 
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013 
dĩ thay th  ñưc c  tu ng, l i c  chèo” [Tchya nh ng ng ưi ch p nh n chi tr  mt kho n ti n 
1959: 46]. không nh  ñ ñi l y thú vui tao nhã t  s xa x , 
3.2. Ca n ươ ng v i vai trò ngh  nhân ph c v  cu k ỳ ca ngh  thu t và cái ái tình lãng m n c a 
thú tiêu khi n c a t ng l p trên cô ñu. X ưa kia, ng ưi hát ñn nhà ng ưi nghe (  
 ñào ñn hát  tư gia), gi  ñây ng ưi nghe ñn nhà 
 Sùng bái v ăn hóa ca v ũ cung ñình, nhi u quan 
 ng ưi hát (ca quán). Cái m i quan h  “riêng m t 
ñi th n, trong nhà, c ũng th ưng nuôi riêng m t 
 thú thanh s ơn ñi l i39 ” này ñã làm nên nhi u áng 
nhóm  ñào ñ ti n b  hưng thú phong l ưu, nh ư: 
 th ơ tuy t tác trong v ăn Nôm ta, g n li n v i 
Nguy n H u Ch nh nuôi h ơn m ưi  ñào ñ ti p 
 nh ng b c tài danh nh ư: Nguy n Công Tr  
ñãi tân khách, ông còn ñt ra nh ng bài hát m i 
 (1778-1858), D ươ ng Khuê (1839-1902), Tr n T 
cho  ñào múa hát, hào hoa phong nhã th  nh t  
 Xươ ng (1870-1907) 
kinh k ỳ [Hoàng Lê nh t th ng chí, dn theo 
Nguy n Ngh ĩa Nguyên 2011: 85]. “Nguy n Kh n 3.3. Ca n ươ ng v i vai trò là ñi t ưng kh ơi 
thích hát x ưng, g p khi con hát có tang tr  cũng ngu n sáng t o và th ưng th c th ơ 
c cho ti n b t hát, không lúc nào b  ti ng t ơ, Trong giai ñon s ơ kh i, ca trù là nh ng bài hát 
ti ng nh c” [Ph m ðình H  1989: 42-47]. Xét gi n d  gn v i ph ươ ng ngôn và ca dao 40 , nh ưng 
mi quan h  gi a ngh  thu t và chính tr , có th  mt khi ñã có tài hoa c a các v ăn nhân can thi p, 
xem vai trò  ñào trong dinh quan (t ư gia) là vai ca trù tr  thành m t sinh ho t ngh  thu t sáng tác 
trò quan k  (hay t ư k ), t c là k  n ph c v  gi i và th ưng th c th ơ. Th  k XIX ghi d u s  hoàn 
trí cho quan l i, quý t c ña ph ươ ng. Song, vai trò thi n c a th  cách hát nói c  v âm nh c, v ăn 
 ñào có ph n thiên v  ngh  thu t nhi u h ơn là ch ươ ng và vi c th ưng ngo n [Nguy n Xuân 
hu h , không gi ng nh ư các kiseang kwanggi Di n 2007: 83]. Ca trù ñưc ñơ n gi n hóa nh c 
(quan k ) c a Hàn Qu c, ngoài vai trò ngh  thu t, khí và ng ưi bi u di n ñ ti n cho vic di n 
các kisaeng còn ñm ñươ ng nhi u vai trò r t xa l  xưng th ơ trong không gian thính phòng, ng ưi 
vi v ăn hóa  ñào, nh ư vai trò y n  khám ch a nghe hát nh ư là “m t th  khách thính v ăn h c 
bnh cho con gái nhà quý t c- yakbang kisaeng (salon littéraire) c a xã h i Tây ph ươ ng” [V ũ 
(d ưc phòng k ), vai trò th  may, may vá trang Bng 1971: 14]. Lúc này, thanh s c  ñào ñóng 
ph c cho gi i quý t c- sangbang kisaeng (th ưng vai trò ph c v  nhu c u khoái c m “ ñưc nghe 
phòng k  sinh) Nguyên do l ch s  kisaeng th ơ mình qua gi ng giai nhân”- mt khoái c m 
ñưc vi t nên t  cu c ñi c a các hwarang- con tng h p c a nhi u khoái c m. Khoái c m làm 
nhà gia th  b bt làm tù nhân, hay t ng l p lang ñưc m t bài th ơ r i t  cm ch u th ưng th c nó 
thang b  bt làm nô l , trong khi gi i  ñào xu t gi a ch n ñông ng ưi ñu là nh ng tài t  giai 
thân t  giáo ph ưng  nông thôn, không có s  nhân, khác lo i công chúng bình th ư ng. Khoái 
phân bi t rõ nét v  ch c n ăng hay c p b c. cm ñưc c ng h ư ng ni m vui, cùng chia s  
 Kho ng t  cu i th  k XIX, ñào n ươ ng ñã tích nh ng giá tr  văn hóa “v a t ư t ưng, v a âm lu t 
lũy ñưc v n li ng, kinh nghi m, t  thân thoát ly hn h p v i nhau, v a v ăn ch ươ ng v a m  thu t 
kh i giáo ph ưng, ra thành th  m ca quán. Ca cùng nhau ñiu hòa, v a tài t , v a giai nhân 
quán là m t không gian t  do, trong ñó  ñào gi  cùng nhau g p g , cùng nhau sánh c nh mà chia 
vai trò ng ưi ngh  s ñng th i là ng ưi ch  kinh 
doanh ngh  hát. Cái tên cô ñu ñã nói lên t m 39 Trích câu th ơ c a D ươ ng Khuê trong bài Gp ñào H ng, 
quan tr ng c a vai trò này. Ca quán không dành ñào Tuy t. 
 40 Nh ng bài hát c  hi n còn l ưu truy n ñ u mang n ng s c 
riêng cho gi i quý t c và quan l i, mà ñó là n ơi thái này [ ð B ng ðoàn 1960: “Quá trình ti n hóa c a ca trù 
các v ăn nhân tài t  (gi i trí th c) th ưng lui t i, và nh h ưng c a ca trù ñi v i v ăn hóa dân t c”, TC. Bách 
 khoa, s 132, tr.28]. 
Trang 102 
 TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013 
vui” [Nguy n V ăn Ng c, d n theo Nguy n ðc tr ng nh  tsutsumi vác lên vai, tr ng nh  ôkawa 
Mu 2010: 53]. ð ñm ñươ ng vai trò y,  ñào kê trên ñùi, còn tr ng l n taikô ñt c nh ng ưi 
ph i có k  năng t ng h p, ngoài k  năng ngh  ca di n; kisaeng dùng ñàn gayageum (12 dây) và 
xưng,  ñào còn ph i h c ch  ñ có th  ñc và ñàn geomungo (6 dây). 
hi u th ơ, ñ hát cho ñúng ý t  ca tác gi . “Xem Trong vai trò kh ơi ngu n sáng t o ngh  thu t,  
nh ư k  n các n ưc, trong ngh  hươ ng ph n ca ñào góp ph n làm phong phú các ñiu hát ca trù 
ngâm ñu có mùi pha v ăn h c c , vì n ưc nào bng cách b t ch ưc ñiu hát Hu , ñiu hát x m, 
cũng có m t th  ch , m t th  sách v  riêng c a ñiu hát ph ưng chèo, làm thêm “gia v ” cho 
nưc y, càng làm k  n càng ph i giao thi p cu c hát. Công lao ti p bi n c a  ñào ñã quy t 
nhi u, càng ph i dò d m xem l y nh ng chuy n ñnh tên g i cho ñiu hát, nh ư m t s  ñiu n u 
khóc c ưi, chuy n xa g n, ñ làm cái tài li u ti p kép hát thì g i là hà nam , là hát trai , còn ñào hát 
khách” [Nguy n ðôn Ph c 1923]. Theo Nguy n thì g i là hát nói , hát gái . T ươ ng t , các kisaeng 
Xuân Di n, vi c trí th c hóa ngh   ñào là m t Hàn Qu c c ũng có công thi t l p tr ưng phái 
bi t l  ch ưa t ng có  nh ng ng ưi ph  n bình ngh  thu t b n ña nh ư th ơ sijo (th ơ th i ñiu), 
dân. Chính cái tri th c ñã làm nên nét v ăn hóa  ngh  thu t h i h a (kisaeng Juk Hyang- th  k 
ñào: sang tr ng, ñài các, phong l ưu, khu bi t v i XIX), ngh  thu t múa ki m (kisaeng Unsim- th  
các k  n tm th ưng khác k XVIII), th m chí các kisaeng còn tham gia vi t 
 Vai trò “nàng th ơ” c a  ñào c ũng t a nh ư ca li và di n xu t nh ng v  pansori (truy n k  ñi 
nươ ng ca ca Hu , “câu ca x  Hu , cô ñu t nh chúng); các geisha Nh t B n ñã có công phát 
Thanh”. Cùng chung m t ngu n g c nhã nh c tri n ngh  thu t k ch kabuki , h  còn vi t h i ký, 
cung ñình, ngh  thu t trong dinh ph  ca các nh  ñó mà ng ưi ph ươ ng Tây m i bi t v  thân 
chúa Nguy n  ðàng Trong phát tán thành m t ph n làm geisha Hi u ñưc ñiu này, chúng ta 
li g i là ca Hu  (g m c  ca và ñàn) hay là “li mi thm thía câu nói: “Hàng tr ăm tiên sinh ño 
hát  ñào c a ng ưi Hu ”. Ca Hu  tươ ng ñng hc khuyên ñi, không b ng s c m t con hát 41 ”. 
vi ca trù v  li ch ơi v ăn ch ươ ng, tri âm tri k , s  Ngoài ra, vai trò c a nhan s c  ñào c ũng ñóng 
trau chu t c a gi ng hát, ngón ñàn và không gian góp không nh  trong vi c t o nên s c h p d n c a 
thính phòng, m t l i ch ơi c a các ông hoàng bà ngh  thu t ca trù trong hát ch ơi. Gi i quý t c, trí 
chúa. Nh ư  ñào, ca n ươ ng c a ca Hu  cũng gi  th c thích ñi hát và có c m tình g n bó v i ngh  
mt vai không th  thay th . Nh ưng, ca n ươ ng c a thu t là vì cái ñp c a  ñào. “ ðào n ươ ng thu  y 
ca Hu  gn li n v i v ăn hóa c  ñô Hu  nên mang h tóc ñen m ưn m ưt, tóc dài th m th ưt thì 
bn s c ña ph ươ ng rõ nét h ơn  ñào. Hình th c ñưc ng ưi yêu. Th ưng thì ñào n ươ ng hát v  
“m ưn ti ng m  nhân ñ th ưng ngo n ngh  ñêm, ng ưi nghe vì th  ph i tr n tr c su t canh 
thu t” c a hát  ñào còn d  khi n ng ưi ta liên thâu” [d n theo Tr n V ăn Khê 1960: 71]. S c 
tưng geisha Nh t B n hay kisaeng Hàn Qu c ñp c a ñào n ươ ng là m t m ng ñ tài l n trong 
nh ư “  ñào Nh t B n,  ñào Hàn qu c”. T ươ ng t  các sáng tác c a v ăn nhân, nh ư các bài: Tng cô 
ca quán, nhà geisha hay t u quán, trà ñng c a ñu V ăn ca D ươ ng T  Nhu; Ti u ca c ơ ca 
kisaeng, ñu là không gian phòng, không có Ph m ðình H ; Long thành c m gi  ca ca 
nh ng ti t m c sôi ñng nh ư ca v ũ t p k , ch  Nguy n Du; th m chí bài Bn cô ñào già ca 
thu n túy là không gian trò chuy n, lu n ñàm v ăn Nguy n Công Tr  còn ñem cái duyên c a  ñào 
ch ươ ng, ... Vì th , nh c c  cũng khá tinh gi n,  
ñào ch  dùng ñôi phách tre; geisha ngoài cây ñàn 
shanmisen còn dùng sáo trúc và m y chi c tr ng, 41 Nh n ñ nh c a Tr n H ng Th , danh s  ñ i Minh [ ðàm 
 Phàm 2004: 6] 
 Trang 103 
Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013 
ra ñ ñùa c t tình t  cho th y s  cm tình ñc ngày x ưa. Vai trò ñào n ươ ng ngày nay ch  là vai 
bi t và s  ñ cao vai trò c a nhan s c  ñào. trò c a cô ca s  hát l i các bài hát x ưa, ho c hát 
Kt lu n nh ng bài m i do nh ng khán gi  yêu ca trù sáng 
 tác, nh ưng, không t o ra ñưc không gian tr  tình 
 T nh ng n i dung trình bày, chúng tôi rút ra 
 ca “tài t  giai nhân cùng nhau h i ng , cùng 
mt s  kt lu n sau: 
 nhau sánh c nh chia vui”. Các ca n ươ ng trong các 
 ư   ñ  ñ
 1. Hai trào l u ngh thu t trên u có s óng câu l c b  ca trù hi n nay ch  ñóng m t vai r t 
      ñ  
góp thi t y u c a thanh s c ào. Trong l ch s , hn ch  ca ca trù hát ch ơi trong ca quán ngày 
   ư
v i vai trò ngh nhân (con hát) và vai trò ng i tr ưc, ch ưa nói ñn vai trò ph c v  tín ng ưng 
     ă  ñ
ph c v (k n ). V n hóa ào luôn thích nghi hay các s  ki n v ăn hóa l  hi mà x ưa kia các ñào 
    ñ   ñ 
v i nh ng bi n i c a phong khí th i i. Th i nươ ng ñã ñm nhi m. 
ñi chu ng nh c thì h  ñàn ca, hát x ưng, th i ñi 
 4. M t khác, ñ ngh  thu t ca trù t n t i ñưc 
chu ng th ơ thì h  có th  làm b n th ơ vi v ăn 
 trong ñi s ng ñươ ng ñi thì vai trò ñào n ươ ng 
nhân, th i ñi chu ng s c thì h  hóa thân nh ư k  
 ngày nay c n ph i ñưc ñi chúng hóa, ñào 
n, “làng ch ơi làm sao thì nhà ngh  làm v y”. 
 nươ ng không th  ch  ñóng m t vai “ngh  nhân 
  ñ    
 2. Qua vai trò ào, ngh thu t ca trù t n t i gi  gìn v n c ”, mà còn ph i ñm ñươ ng nhi u 
 ñ   
song hành hai c tính v a bác h c v a dân gian. vai nh ư m t ngôi sao, m t ngh  s th c th  trên 
Ngay trong th i ñi tính bác h c trông có v  “l n 
 các ph ươ ng ti n truy n thông, ñin nh, ðng 
    
át tính dân gian” (t sau th k XIX), hát c a th i, các nhà ño di n và các nhà thi t k  ch ươ ng 
ñ    ñ ă  
 ình v n là m t ho t ng v n hóa t n t i và bám trình nên khuy n khích nh ng ngôi sao hóa thân 
r lâu b n trong ñi s ng nhân dân  các làng xã 
 vào vai  ñào hi n ñi, nh ư tr ưng h p Madona 
 ñ  ă ñ  
cho n nh ng n m u th k XX. hóa thân làm geisha ch ng h n. 
 3. ð khôi ph c nh ng tinh hoa c a ca trù, ta 
cn ph i khu bi t ñào n ươ ng ngày nay v i  ñào 
The Role of Female Vocalists in Catrù Art 
 • Nguyen Hoang Anh Tuan 
 University of Social Sciences and Humanities, VNU-HCM 
ABSTRACT: 
This paper highlights the importance of the trend, Catru exists in the form of communal 
role of female vocalists ( ñào n ươ ng) house theater in the village (hát c a ñình), 
associated with the historical origins of Catru banquet theater (hát khao v ng), etc. going 
art, and their influence on the trend to enjoy hand-in-hand with madarin home theater (hát 
this kind of art. Through female vocalists’ nhà t ơ), bar (ca quán), and determining the 
role, existence and evolution rules of Catru orientation to preserve and promote Catru 
are thoroughly understood. From popular art. 
Trang 104 
 TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013 
TÀI LI U THAM KH O 
[1]. Will DURANT 2004: Lch s  v ăn minh n [11]. Nguy n ð c M u 2010: Ca trù Hà N i 
 ð (Nguy n Hi n Lê d ch), Nxb VHTT, trong l ch s  và hi n t i, Nxb H., 700tr. 
 Cty VH Ph ươ ng Nam phát hành, TpHCM, (kh  A4) 
 556tr. [12]. Nguy n Xuân Di n: “ ði tìm v  ñ p c a 
[2]. Will DURANT 2006: Ngu n g c v ăn minh ngh  thu t ca trù”, 
 (Nguy n Hi n Lê d ch), Nxb VHTT,  
 TpHCM, 204tr. [13]. Nguy n Xuân Di n 2007: Lch s  và ngh  
[3]. Dươ ng Qu ng Hàm 1968: Vi t Nam v ăn thu t ca trù, kh o sát ngu n t ư li u t i 
 hc s  y u, BGD-Trung tâm h c li u xu t Vi n nghiên c u Hán – Nôm [chuyên kho 
 bn, SG., 496tr. trên c ơ s  lu n án Ti n s  Ng  v ăn Hán 
[4]. ðàm Phàm 2004: Lch s  con hát (Cao T  Nôm], Nxb Th  Gi i H. 
 Thanh d ch), Nxb T ng h p Tp.HCM, 324 [14]. Ph m ðình H  1989: Vũ trung tùy bút , 
 tr. (bn d ch c a ðông Châu Nguy n H u 
[5]. ð B ng ðoàn- ð Tr ng Hu  1994: Vi t Ti n, Nguy n Qu ng Tuân kh o ñính và 
 Nam ca trù biên kh o, Nxb Tp.HCM, 678 chú thích), Nxb Tr , H i NCGDVH 
 tr. TP.HCM, tr. 42, 43, 46 & 47 
[6]. Hát c a ñình L  Khê 1980 , (Nhi u tác gi ), [15]. Phan K  Bính 1972: Vi t Nam phong t c, 
 S VHTT H i V ăn ngh  H. xb. [“B  qu c s  - Contribution à l’histoire 
[7]. H s ơ ng c  qu c gia 2006 (ph n Ph  d’Annam”, trích ðông D ươ ng t p chí s 
 lc): Hát ca trù ng ưi Vi t, 7/2006 ñ trình 24- 49, 1913- 1914], Phong trào v ăn hóa 
 UNESCO xét duy t di s n phi v t th  xb, SG., 366 tr. 
 truy n kh u nhân lo i, B  V ăn hóa thông [16]. Tchya 1959: “Ca k ch Vi t Nam” , Ph  
 tin, H., 216 tr. thông T p chí v ăn hóa (ch  bút Nguy n 
[8]. Lê V ăn H o 1963: “Vài nét v  sinh ho t c a V) s  25, tr.46- 50 [C ơ s  biên m c d a 
 hát  ñào trong truy n th ng v ăn hóa Vi t vào s  1(15/11/1958)] 
 Nam” , TC ði h c s 29, tr. 718 – 750 [17]. Tr n V ăn Khê 1960: “Hát  ñào” , TC. 
[9]. Nguy n ðôn Ph c 1923: “Kh o lu n v  Bách khoa s 81, 82, & 83 
 cu c hát  ñào”, Nam phong tp chí , s [18]. Tr n V ăn Khê 2000: Tr n V ăn Khê và âm 
 70/1923, tr.277-289 nh c dân t c, Nxb Tr , Tp. HCM. 
[10]. Nguy n ð c M u 2003 (gt&bs): Ca trù [19]. Vũ B ng 1971: “Hát  ñào- lch s  ra sao? 
 nhìn t  nhi u phía, Nxb VHTT, H., 620tr. Ông t  là ng ưi nào? Mà  ñào, cô ñu và 
 nhà t ơ có khác nhau không?”, TC. Văn 
 hc, s 138, tr.3- 5 
 Trang 105