Hài hước, trào tiếu, sân khấu hóa - Một khuynh hướng tiểu thuyết gần đây

58 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI 
 HI HƯHƯỚC,ỚC, TRO TIẾU, SÂN KHẤU HOÁ  
 MỘT KHUYNH HƯỚNG TIỂU THUYẾT GẦN ĐÂY 
 Nguyn Văn Tùng 1 
 Nhà xut bn Giáo dc Vit Nam 
 Tóm tttttt: Th loi tiu thuyt Vit Nam trong nhng năm gn ñây có khuynh hưng tìm tòi 
 và ñi mi theo hưng hài hưc, trào tiu và sân khu hóa. Hài hưc, trào tiu là nhng 
 ñc ñim ca tiu thuyt, ñã ñưc các nhà nghiên cu văn hc ni ting ñ cp ñn, 
 chng hn như M. Bakhtin và M. Kundera. Sân khu hoá tiu thuyt là mt cách th hin 
 gây n tưng vi ngưi ñc v mt th gii va có thc va không có thc. Hài hưc, 
 trào tiu trong “SBC là săn bt chut” ñưc th hin thông qua mt s yu t: ta ñ hư 
 cu, th gii các nhân vt hư cu hài hưc, s tương phn v nhân phm gia con ngưi 
 và loài chut... Hài hưc, trào tiu, sân khu hóa trong “3.3.3.9 [nhng mnh hn trn]” 
 ñưc th hin bng mt ct truyn nhiu tuyn, s ño din sp ñt cho các nhân vt xut 
 hin; ngôn ng xã hi, th dân tràn vào tác phm... 
 TTTT khoákhoá: hài hưc, trào tiu, giu nhi, sân khu hoá, trò din, tiu thuyt, hin thc, phi 
 thc, huyn o, ño din, ña tuyn. 
1. M ĐU 
 Tiu thuyt Vit Nam t 1986 ñn nay ñã qua mt s mùa v bi thu như cui nhng 
năm 80 và ñu nhng năm 90. Bng ñi mt thi gian khá dài, vài năm gn ñây, li thy lác 
ñác xut hin mt s cun ñáng chú ý, thuc nhiu khuynh hưng sáng tác khác nhau, có 
th ñi theo hưng tìm v lch s hoc ñi tư, th s; ñưc th hin theo nhiu li vit khác 
nhau... Tuy nhiên,  bài vit này, chúng tôi ch ñ cp ñn nhng tiu thuyt ñưc vit theo 
li hài hưc, trào tiu và b sân khu hoá. Đin hình cho phong cách này là hai cun “SBC 
là săn bt chut” ca H Anh Thái và “3.3.3.9 [nhng mnh hn trn]” ca Đng Thân. 
2. NI DUNG 
 V cơ s lý lun, vn ñ giu nhi, trào tiu ñã ñưc các nhà nghiên cu ni ting v 
 th loi tiu thuyt ñ cp. Hài hưc, trào tiu, giu nhi ñưc xem là mt ñc trưng ni bt 
1 Nhn bài ngày 13.6.2017, gi phn bin, chnh sa và duyt ñăng ngày 25.7.2017 
 Liên h tác gi: Nguyn Văn Tùng; Email: tungnxbgdvn@gmail.com 
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 17/2017 59 
ca tiu thuyt. Mt cun tiu thuyt ñưc vit bng ging văn ñó bao gi cũng khin 
ngưi ñc cm thy vui v, nh nhàng khi tip nhn nhng vn ñ nghiêm trng ca thi 
ñi. Nhà tiu thuyt ñã khéo léo phn ánh hin thc xã hi vi s lp lng: va ging va 
không ging tht, va nghiêm túc va không nghiêm túc. Tiu thuyt theo cách này không 
mô t cuc sng ñúng như tht. Chuyn ñùa như tht, chuyn tht như ñùa có l là mt 
cách nói khái quát v ñiu ñó. 
 Tuy nhiên, cách vit y t lâu ri ñã b b quên, mãi ñn gn ñây nó mi li ñưc phc 
sinh trong ñi sng văn hc. Milan Kundera cho rng: “ Nhà tiu thuyt ngày nay là k 
tha k ca th k XIX, thèm mun nui tic cái th gii hn tp ca các nhà tiu thuyt 
ñu tiên và nim t do vui v mà h cht ñy trong th gii y ”. Kundera khng ñnh v 
vai trò ca cái hài hưc trong tiu thuyt, ông cho rng hài hưc gn lin vi s ra ñi ca 
tiu thuyt: “hài hưc không phi là mt thói quen t thưng c ca con ngưi; ñó là mt 
phát minh gn lin vi s ra ñi ca tiu thuyt (...) nó khin bt c cái gì nó chm ñn 
ñu tr thành nhp nhng nưc ñôi ” [1, tr.178]. 
 Nu như Kundera quan tâm nhiu ñn tính hài hưc thì Bakhtin trong cun Lý lun và 
thi pháp tiu thuyt [2], li rt nhn mnh ñn tính giu nhi, trào tiu. Trong khi gii quyt 
mi quan h gia nhà tiu thuyt vi hin thc ñưc miêu t, Bakhtin cho rng, nhà tiu 
thuyt không ly quá kh tuyt ñi làm ñi tưng miêu t, bi ñiu ñó s to nên ging 
ñiu ngưng vng, thành kính. Anh ta s chn ñi tưng miêu t là hin thc ñang tip 
din vi nhng ngưi cùng thi. Điu ñó s là yu t quyt ñnh thái ñ trào tiu ca tiu 
thuyt. Vi v trí ca nhng ngưi cùng thi, vi ging ñiu trào tiu, nhà tiu thuyt có 
th tip cn ñi tưng miêu t  c li gn, có th v vai, bóc m... nhân vt. 
 Còn li vit sân khu hoá tiu thuyt là gì? Đó là mt li vit va hin thc va phi 
thc, va như ñùa va như tht. Vit v hin thc nhưng li có v không thc và như mt 
kiu trò din sân khu. Cũng có th gi ñó là mt kiu sân khu hoá tiu thuyt. 
 Đây là mt cách din ñt ca chúng tôi v cách thc miêu t ca nhà tiu thuyt. Đó là 
 mt s miêu t mang nhiu tính trò din, nghĩa là nhng s vt, con ngưi ñưc miêu t 
 trong tác phm ging như din viên din trò trên sân khu. Cách th hin ca ngưi din 
 viên luôn luôn nhc nh ngưi xem rng h ñang din trò ch không phi s thc ngoài 
 ñi, khác hn cách th hin ca din viên ñin nh. Ngưi din viên sân khu phi luôn có 
 ý thc nhc nh khán gi ca mình hiu rng h ñang xem din trò trên sân khu. Vy nên, 
 hành ñng kch, ñi thoi ca ngưi din viên thưng mang tính cht tưng trưng ưc l. 
 Chng hn, ngưi din viên cm mt mái chèo, làm vài ñng tác chèo ñò, có nghĩa là biu 
 th hành ñng va ñi qua mt con sông. Hoc hai ngưi nam n mun trao nhau mt n 
 hôn, n hôn y cũng ch thc hin gi v, mang tính kĩ xo... 
60 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI 
 Tiu thuyt ñu tiên chúng tôi mun nói ñn là cun SBC là săn bt chut (2011) ca 
nhà văn H Anh Thái. Quan sát tác phm ca H Anh Thái theo dòng thi gian, như 
Chàng trai  bn ñi xe (1985), Ngưi và xe chy dưi ánh trăng (1987), Mnh v ca 
 ñàn ông (1990), Cõi ngưi rung chuông tn th (2002), Bn li vào nhà cưi (2005)... có 
 th ñi ñn mt cm nhn chung: dưng như càng v sau này, H Anh Thái càng xa dn vi 
 li văn nghiêm ngn, ño mo ñ tin ñn gn hơn vi li văn hài hưc, trào tiu, giu 
 nhi. Tính cht hài hưc, giu nhi ñưc th hin ngay t ñu ñ ca tác phm. SBC thông 
thưng ngưi ta s nghĩ ñn chuyn “săn bt cưp”, nhưng không, tác gi lt ty vn ñ, ñó 
là “săn bt chut”. Nhan ñ cun tiu thuyt va có v hài hưc va có hàm ý nói v mt 
cuc chin ñưc bài binh b trn ñi vi loài chut. 
 Tưng như ñi tưng giu nhi ca cun tiu thuyt là loài chut vn ñã mang ting 
 bn thu, xu xa, nhưng càng ñc càng thy không phi th. Đi tưng trào tiu, giu nhi 
 ca H Anh Thái li là rt nhiu loi ngưi trong xã hi: t nhà thơ, nhà báo ñn ñi gia, 
 chân dài, cp, lut sư, giáo sư... C mt th gii nhân vt hin lên vi s l lăng kch cm. 
Nhiu nhà nghiên cu tng nói, sau Vũ Trng Phng, chưa có nhà văn nào k tc ñưc 
 kiu tiu thuyt hot kê như S ñ. Vi SBC là săn bt chut, chúng tôi cho rng H Anh 
 Thái xng ñáng ñưc xp vào v trí y. 
 Không ch ñc bit  tên tác phm, mà tên các nhân vt cũng rt ñc ñáo. H Anh Thái 
 không ñt tên nhân vt là H, là Đông... mà ñt tên theo giai tng xã hi ca nhân vt. Hu 
 như tên các nhân vt ca cun tiu thuyt va mang tính cht c th, va mang tính cht 
phim ch: Chàng, Nàng, cô Báo (nhà báo), chú Thơ (nhà thơ), Đi Gia, ông Cp, Lut Sư, 
 Thư kí, Giáo sư... Hu như mi gii, mi tng lp trong xã hi ñu có mt nhân vt ñi 
 din. Cách ñt tên, sp ñt các nhân vt như th là mt dng ý ca tác gi nhm tăng cưng 
 tính cht khái quát, ñin hình ca gương mt hin thc xã hi. 
 Điu ñáng chú ý, hu như các nhân vt ca cun tiu thuyt này ñu ñưc hin lên vi 
nhng nét bim ho: Đi Gia thì tr nên giàu có t buôn lu, ñu cơ ñt ñai bt ñng sn; 
Ông Cp thì tin thân t mt kim lâm li dng v trí phá rng ly tin làm giàu và chy 
cht; cô Báo thì t thi sinh viên ñã bit chy mánh, ñn khi ñi làm thì không lo làm báo 
mà ch chăm chú kinh doanh nhng hàng hoá phc v v sinh cho ñng nghip; chú Thơ 
thì làm thơ lăng nhăng lãng xt nhưng qung cáo là thơ bt h vi thi gian; Giáo sư thì 
lm dng hc trò c tình ln tin... Hu như chng my ngưi t t. Xem ra sng cho tht 
t t và tình nghĩa vi nhau, li ch có loài chut. Loài chut có nhưc ñim là ăn bn, chui 
rúc... nhưng  ñây li th hin văn hoá cng ñng còn hơn c th gii con ngưi. Loài 
chut sng ñoàn kt, gn bó. Th lĩnh sn sàng x thân vì các thn dân trong vương quc 
ca mình. Các thn dân cũng mt lòng mt d ñi theo th lĩnh. Chut Trùm trong lúc nguy 
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 17/2017 61 
khn b truy ñui ñã ly thân mình bo v cho ñng loi. Khi Chut Trùm b cht, c ñàn 
chut hàng vn hàng triu con nhy xung sông Hng cht theo... Riêng Chut Trùm li có 
công năng kì l khi chin ñu vi con ngưi, nht là ngưi xu, ñó là kh năng làm mt 
trng lưng ca nhng ai dám nhìn vào mt nó. Chut Trùm xem ra không phi ñi din 
cho th lc xu, mà có ngưi cho rng, ñó là ñi din ca S Tht. S tht mt lòng, s 
tht tng ñưc ví vi thuc ñng  dã tt. Vì th, nhng ai nhìn thng s tht có th s mt 
trng lưng, nhng k xu có th s phi b mng như Đi Gia. 
 Đc sc ca SBC là săn bt chut còn ñưc th hin qua cách k chuyn ñm cht 
 huyn o. Nhng câu chuyn ca cun tiu thuyt này ñưc lp ghép vi nhau bng nhng 
phép màu ca s tưng tưng kì o. M ñu bng mt trn lt, kt thúc bng mt trn hn 
 hán..., cun tiu thuyt như có v nhc ngưi ñc nh v cun tiu thuyt hin thc huyn 
 o kinh ñin Trăm năm cô ñơn ca G. Macket. Tuy nhiên, kiu hư cu tưng tưng ca H 
 Anh Thái t ra thoi mái, phóng khoáng hơn, bi hai cun tiu thuyt này khác nhau v 
 ging ñiu, tình thái. Cun Trăm năm cô ñơn b ni bun ng tr, còn cun ca H Anh 
 Thái bao trùm bi mt không khí vui v, hài hưc. 
 Nhng chi tit tưng tưng kì o ca SBC là săn bt chut có vai trò quan trng trong 
 vic to nên th gii ngh thut ñc ñáo ca cun tiu thuyt. Nu như không có yu t 
 tưng tưng kì o, chc chn H Anh Thái s không thc hin ñưc các ý ñ ngh thut 
 ca mình. Nhng chi tit tưng tưng kì o ca H Anh Thái trong cun tiu thuyt này 
bin o khôn lưng. Con chut máy tính không ng li chính là bè ñng ca h hàng nhà 
 chut, ri tr thành gián ñip cho con ngưi. Chi tit Nàng  mt doanh nhân l thì  trong 
 lúc b choáng, cơ th rã ri, mt kh năng ñiu hành, bng tr li trng thái vô cùng nhanh 
 nhn, kho mnh ch vi nhng viên “thuc” ăn ngon như ñ nhu. V sau hoá ra ñó là bài 
 thuc bí truyn ch t tht chut ca quê hương Nàng  mt vùng quê ven ñô có truyn 
 thng bt và ăn tht chut! Và vì th, sau này “lch s” ñã trao cho Nàng s mnh tng ch 
 huy chin dch “săn bt chut” ñ cu Chàng và nhng ngưi b Chut Trùm làm mt 
 trng lưng! 
 V phương din ngôn ng, SBC là săn bt chut có nhiu ñim ñáng chú ý. Ngôn ng 
 ca ngưi k chuyn và ngôn ng ca nhân vt ñu s dng kiu ngôn ng giao tip kiu 
 “th dân”. Có th thy rt rõ màu sc giu nhi ngôn ng th dân ñưc th hin ñm nét  
 ñây. Có ngưi cho rng, H Anh Thái trong cun tiu thuyt này ñã hơi lm dng kiu 
 ngôn ng th dân ñó. Nhưng theo chúng tôi, ñiu ñó th hin ch ý ca nhà văn. Dùng 
 ngôn ng ñó ñ k chuyn cũng như ñ miêu t li thoi nhân vt hoàn toàn không phi là 
 anh ta b nó mê hoc, mà thc ra là anh ta mun th hin thái ñ giu nhi. Mt khác, ñiu 
 ñó nó cũng phn nào phn ánh gương mt sinh ñng ca ngôn ng bình dân ñương ñi... 
62 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI 
 Nhìn chung, SBC là săn bt chut là cun tiu thuyt d ñc, hp dn, nhà văn ñã khá 
 thành công khi ñi theo hưng tìm tòi th nghim này. Tuy nhiên, cũng d nhn ra, càng 
 v cui, mc ñ hp dn càng gim, nhà văn có v như không gi ñưc phong ñ như  
 ñon ñu. 
 Cun th hai ñáng chú ý, ñó là cun 3.3.3.9 [Nhng mnh hn trn] ca Đng Thân . 
 Mt cun sách l ngay t nhan ñ. Cun tiu thuyt này sau khi ra mt bn ñc ñã to nên 
 hai lung ý kin trái ngưc. Mt phía cho rng, cun tiu thuyt này xng ñáng ñưc coi là 
 tác phm vit theo li hu hin ñi. Có th coi Đng Thân là ngưi m ra mt chng mi 
 cho văn hc, ging như Nguyn Huy Thip trưc kia ñã tng làm. Có t báo cho rng 
 Đng Thân ni bt vi phong cách ni lon trong văn chương... Mt phía khác li cho 
 rng, nhng cái mi trong cun tiu thuyt này cũng ch là s thay ñi theo kiu làm l 
 mt, l tai, thc cht cũng vn chưa thoát khi h hình văn hc ñương ñi. Li có ý kin 
 cho rng, cun tiu thuyt này cũng ging như kiu tiu thuyt tư liu trưc ñây... 
 Theo chúng tôi, 3.3.3.9 [Nhng mnh hn trn] là mt tác phm khá thành công ca 
 Đng Thân. Trưc ht, li th hin ca Đng Thân trong cun tiu thuyt này chưa có ai 
 làm. Mt cun tiu thuyt ñưc k bng ging ñiu ca tt c các nhân vt chính. Tác gi  
 ngưi k chuyn là mt ngôi k bình ñng vi nhng ngôi k khác. Sau mi chương tiu 
 thuyt, li là phn li bàn, nhn xét ca ñc gi... 
 Ct truyn ca cun tiu thuyt này thuc kiu ct truyn ña tuyn, truyn trong 
 truyn. Có chuyn ñi ca các nhân vt chính, li có chuyn ca nhng nhà văn, nhc sĩ, 
 ho sĩ, chính tr gia... Ni dung cun tiu thuyt ñ cp ñn mi lĩnh vc trong ñi sng, t 
 chuyn tôn giáo ñn chuyn chính tr, t chuyn văn hc ñn chuyn ngh thut nói chung, 
 t chuyn yêu ñương ñn chuyn ña thê, t chuyn kinh doanh ñn chuyn phong tc, t 
 chuyn du lch ñn chuyn thi s trong nưc và th gii, t chuyn nhng nhân vt trong 
 lch s Vit Nam ñn nhng nhân vt trong lch s th gii... Nhìn chung, có rt nhiu yu 
 t l trong cun tiu thuyt này, tuy nhiên, ñiu chúng tôi mun nhn mnh ñó là tính giu 
 nhi, trào tiu và sân khu khoá. 
 Tính cht sân khu hoá ñưc th hin rt rõ trong vic tác gi ño din, sp ñt cho các 
nhân vt xut hin. Cun tiu thuyt như mt sân khu ln cho năm nhân vt chính thay 
nhau xut hin: Ông Bà/A Bng  mt nhân vt mang tính siêu nhiên thn bí; Schditt von 
deBalleKant  chàng doanh nhân ngưi Đc làm vic ti Vit Nam, xut thân trong mt 
gia ñình mà ông ni là mt lính phát xít và bà ni là mt ngưi Do thái, tác gi Đng Thân 
 ngưi trc tip xưng danh trong tác phm, ñm nhim vai trò kt ni các nhân vt ca tác 
phm; Mng Hưng  cô gái quê có nét hp dn tri cho, bn tính hơi thiên nhiên, cuc 
sng thăng trm chìm ni; Li bàn [phím...] ca các Netizen  phn bàn lun ca các ñc 
gi v tng chương ca tiu thuyt khi ñưc tác gi gii thiu dn trên mng. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 17/2017 63 
 Nu như tiu thuyt truyn thng thưng có cách t chc các nhân vt gp g, trò 
chuyn, hành ñng... làm sao to ra cm giác ging như cuc sng tht ñang din ra như ta 
ñang xem mt tác phm ñin nh thì trong cun tiu thuyt này, dưng như tác gi ch 
ñng, không h giu gim ý ñ to mt chiu chèo cho các nhân vt xut hin. Nhân vt 
xut hin cũng t gii thiu v mình, chng khác gì nhân vt chiu chèo hát “ tôi ra ñây có 
phi xưng danh không nh? ”... 
 Trưc ht là tính giu nhi, trào tiu v phương din ngôn ng. Dưng như Đng Thân 
 có ch trương ñưa cái ngôn ng tươi rói ca ñi sng vào tác phm. Đó là th ngôn ng 
 tui teen, ngôn ng chát chít ca nhân vt Mng Hưng, ngôn ng phóng khoáng, thoi 
 mái ca các nhân vt khác. Nhìn chung, kiu ngôn ng ca Đng Thân là mt kiu ngôn 
 ng vô cùng sng ñng ca ñi sng thưng nht. Tuy nhiên, ñiu chúng tôi băn khoăn, 
 gi ñnh tác phm này ñưc dch ra ting nưc ngoài, thì dch gi s chuyn ti nhng ngôn 
 ng teen, ngôn ng chát trong tác phm này như th nào? Cun tiu thuyt cũng dàn cnh 
 ñ cho nhng kiu ngôn ng khác nhau xut hin, mi nhân vt ñi din cho mt kiu. 
Ngôn ng ca A Bng / Ông Bà ñi din cho kiu ngôn ng truyn thng; ca Đng Thân 
(nhân vt) ñi din cho kiu ngôn ng ña thanh, hp thu ging ñiu ca ngôn ng ñương 
ñi, th thành; ca Mng Hưng ñi din cho kiu ngôn ng chát ca gii tr 8x, 9x; 
ca Schditt von deBalleKant ñi din cho kiu ngôn ng Vit trong con mt ngưi 
nưc ngoài... 
 Tính giu nhi, trào tiu còn th hin ñm nét trong vic tái hin hin thc cuc sng. 
Nhng kiu ngưi trong xã hi ñi gia, chân dài, lưu manh..., nhng vn ñ nóng ca ñi 
sng, sex, tin, ño lí, nhân cách..., ñu ñưc nhà văn khai thác  nhiu khía cnh, góc ñ. 
Nhà văn th hin mt vn sng rt phong phú, sâu rng. Cái nhìn nhiu chiu vi tính giu 
nhi, trào tiu khin cho hin thc ñưc phn ánh trong cun tiu thuyt tr nên vô cùng 
hp dn, lp lánh. 
3. KT LUN 
 Có th nói, hài hưc, trào tiu, sân khu hoá không ch th hin quá trình tìm kim ñi 
 mi ca các nhà văn mà còn phn ánh hơi th ca cuc sng ñương ñi. Có l chính cuc 
 sng hin ti b bn, ngn ngang và có nhiu khía cnh hài hưc, trào tiu, gi di, trò 
 din... ñã dn các nhà tiu thuyt ñn vi nhng cách tân ñó. Theo chúng tôi, cách vit này 
 ñang tr thành mt hưng th nghim ca mt s cây bút và tr thành mt dòng sáng tác 
 trong ñi sng tiu thuyt ñương ñi Vit Nam. 
64 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI 
 TÀI LIU THAM KHO 
1. M. Kundera (2001), Tiu lun ,  Nxb Văn hoá Thông tin. 
2. M. Bakhtin (1992), Lý lun và thi pháp tiu thuyt, B Văn hóa Thông tin và Th thao  
 Trưng vit văn Nguyn Du. 
 PARODY, SATIRE AND DRAMATIZATION – 
 A TREND OF RECENT NOVELS 
 AbstraAbstractctctct: Vietnamese fiction in recent years has been approaching to the tendency of 
 searching and innovating, which leads to parody, satire and dramatization. The parody 
 and satire are characteristics of fiction which were mentioned by famous literary study 
 scholars, such as M. Bakhtin and M. Kundera. Dramatization is a way of expressing in 
 novel writing, which deeply characterizes the acts of play, making an impression to the 
 reader of a world both real and unreal. The parody, satire, dramatization in “San Bat 
 Chuot” (mice hunting) are expressed through a number of factors: the title of the fiction, 
 the world of ridiculously cartoonish characters, the contrast in dignity between human 
 and mouse, the way of narration deeply stamped with the visionary of language. The 
 parody, satire, dramatization in “3.3.3.9 [The pieces of bare soul]” is shown by a multi
 line plot, the arrangement for the characters to appear; language and social reality are 
 reflected... 
 KeywordsKeywords: Parody, satire, ridicule, dramatization, perform, novel, real, unreal, fanciful, 
 director, multilinear.