Cơ sở hạ tầng truy cập mở ở Nga và thế giới

THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 5/2020 35
NHÌN RA THẾ GIỚI
Trong những năm trở lại đây, truy cập mở 
đã trở thành một xu thế chủ đạo ở nhiều 
quốc gia và ngày càng trở nên phổ biến. 
Truy cập mở được đánh giá là cần thiết 
cho tất cả mọi người với các lợi ích sau:
- Với các thư viện: Truy cập mở giúp giải 
quyết vấn đề về khủng hoảng tạp chí khi 
nguồn kinh phí bổ sung tài liệu không đáp 
ứng được nhu cầu của bạn đọc;
- Với các nhà khoa học: làm tăng mức độ 
trích dẫn và tạo điều kiện cho việc phổ biến 
tri thức;
- Với các nhà kinh tế: mở ra khả năng tiếp 
cận tới khoa học và công nghệ mới cho các 
doanh nghiệp nhỏ và vừa;
- Với các nhà hoạt động chính trị: là một 
trong những phương thức để giảm bớt các 
khoản siêu lợi nhuận từ các nhà tư bản;
- Với các nhà khoa học, nhà nghiên cứu 
từ các nước đang phát triển: Truy cập mở 
hỗ trợ họ rất nhiều trong quá trình thực hiện 
các nghiên cứu và thực nghiệm [1].
Xuất bản phẩm và sản phẩm
Ngày nay, các cơ quan/tổ chức tham gia 
xuất bản truyền thông khoa học được hình 
thành tương đối khác nhau: từ những dự án 
tại các trường đại học, các thư viện cho đến 
những dự án xuất phát từ sáng kiến của 
các nhà xuất bản, các tổ chức xã hội, các 
cơ quan thuộc chính phủ hay các mô hình 
khởi nghiệp. Đặc điểm nổi bật của các cơ 
quan/tổ chức này là chú trọng tới yếu tố mở 
trong khoa học, chính điều này đã liên kết 
họ với nhau và tạo ra một làn sóng mới trong 
vấn đề truy cập mở. Trên thực tế, là hướng 
tới việc truy cập mở và trực tiếp đến các tác 
phẩm, sản phẩm khoa học mà thường sẽ 
không xuất bản hoặc công bố. 
Các ấn phẩm khoa học thường được xuất 
bản theo một quy trình nghiêm ngặt tùy 
thuộc vào loại và thể loại. Ví dụ, khi xuất 
bản sách, cần chuyển các bản thảo theo 
quy định và phải có mã số tiêu chuẩn quốc 
tế cho sách (ISBN), còn đối với tạp chí - 
cần có mã số tiêu chuẩn quốc tế cho xuất 
bản phẩm nhiều kỳ (ISSN). Ngoài ra, còn 
có một số thuật toán để đánh giá ngang 
hàng, những yêu cầu bắt buộc liên quan 
đến việc lập chỉ mục trong các cơ sở dữ liệu 
khoa học. Thông thường, các công bố khoa 
học thường gắn liền với một loại hình xuất 
bản nào đó. Song, với các tác phẩm hay 
sản phẩm khoa học thì hoàn toàn ngược lại. 
Chúng không chỉ bao gồm các bài phát biểu 
tại các hội nghị, mà còn bao gồm cả các 
bài thuyết trình, bộ dữ liệu và thậm chí là 
các bài viết được đăng trên mạng xã hội vì 
chúng không có một hệ thống thể loại cụ 
thể. Tuy nhiên, nguồn thông tin này lại rất 
có giá trị bởi những phát hiện, tư duy và 
quan điểm chứa đựng trong đó.
Các yếu tố chính tạo nên cơ sở hạ tầng 
khoa học hiện nay là các kho lưu trữ "xanh", 
các tạp chí khoa học truy cập mở, các mạng 
xã hội khoa học và một số dự án hỗ trợ cho 
truy cập mở nhằm giúp các nhà khoa học 
có định hướng tốt hơn giữa lượng thông 
tin khổng lồ hiện nay. Cùng với đó, những 
phương pháp mới trong lập chỉ mục và tìm 
kiếm thông tin khoa học được công bố ở chế 
độ mở sẽ tạo ra những thay đổi hoàn toàn 
trong việc trao đổi và chia sẻ thông tin ở quy 
mô rộng lớn [2].
Kho lưu trữ "xanh"
Các kho lưu trữ "xanh" là một phương 
thức được lựa chọn để phổ biến các kết 
quả hoạt động khoa học. Dựa theo mô hình 
của arXiv - kho tài nguyên thông tin nổi 
cƠ sở hạ tẦnG truy cập mở ở nGa và thế Giới
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 5/202036
NHÌN RA THẾ GIỚI
tiếng ra mắt vào năm 1991 và hiện đang 
lưu trữ khoảng gần 2 triệu bài báo khoa 
học truy cập mở trong các lĩnh vực như: vật 
lý, toán học, khoa học máy tính, tài chính 
định lượng, thống kê, kỹ thuật điện, khoa 
học hệ thống và kinh tế [4], nhiều kho dữ 
liệu thuộc một số chuyên ngành khác cũng 
đã được tạo ra, như: bioRxiv - về lĩnh vực 
sinh học, SocArXiv - về các khoa học xã 
hội, LawArXiv - dành cho xuất bản trong 
lĩnh vực liên quan đến luật, v.v.. Đây là các 
kho lưu trữ theo chủ đề, lĩnh vực. Tuy nhiên, 
hiện nay hầu hết các trường đại học và tổ 
chức khoa học đều hướng đến xây dựng 
một cơ sở dữ liệu điện tử riêng để lưu trữ 
các kết quả nghiên cứu, các dữ liệu, bài 
báo và các loại hình tài liệu khác. Do vậy, 
có một số lượng vô cùng lớn các kho lưu 
trữ thuộc nhiều cơ quan, tổ chức và các dự 
án khác nhau. Để tạo điều kiện thuận lợi 
cho việc tìm kiếm, các kho lưu trữ tổng hợp 
đã được tạo ra. Một trong số các kho lưu 
trữ được biết đến và sử dụng nhiều nhất, 
phải kể đến OpenDOAR (Directory of Open 
Access Repositories - DOAR) - một kho tài 
nguyên tổng hợp giúp tìm kiếm các tạp chí 
và các bài báo khoa học truy cập mở. Đây 
là trang web uy tín nhằm cung cấp các dịch 
vụ để hỗ trợ và nâng cao hoạt động nghiên 
cứu và đào tạo của cộng đồng khoa học 
trên phạm vi toàn cầu. Theo dữ liệu thống 
kê, tính đến tháng 5 năm 2018, DOAR cho 
phép tìm kiếm trong khoảng 3.520 kho lưu 
trữ và hàng nghìn nguồn dữ liệu truy cập mở 
được đăng ký khác [5].
Hiện nay, việc phát triển cơ sở hạ tầng 
của các kho lưu trữ "xanh" đang được hỗ trợ 
bởi chính sách của các nhà xuất bản, khi 
phần lớn các nhà xuất bản cho phép công 
bố bài báo khoa học trước và/hoặc sau khi 
có bản in. Ưu thế nổi bật của việc công bố 
trên các kho lưu trữ mở, đó là tốc độ phổ 
biến các kết quả nghiên cứu đã tăng lên 
nhanh chóng. Đặc biệt, rất nhiều bài báo 
trong lĩnh vực vật lý năng lượng cao đã nhận 
được các trích dẫn đầu tiên ngay cả trước 
khi bài báo được xuất bản trên tạp chí. Nhờ 
đó, một mặt, các nhà khoa học nhận được 
phản hồi một cách nhanh nhất có thể từ các 
đồng nghiệp và nếu cần có thể điều chỉnh 
trong nghiên cứu. Mặt khác, như một hình 
thức đăng ký quyền sở hữu trí tuệ, đảm bảo 
cho mình việc chứng nhận là người đi tiên 
phong trong nghiên cứu một vấn đề nào đó. 
Một ưu điểm khác của kho lưu trữ là tính linh 
hoạt về các định dạng. Khác với việc đăng 
bài trên các tạp chí, ở đây, các tác giả có thể 
công bố nhiều loại hình tài liệu khác nhau: 
từ tệp đa phương tiện đến bộ dữ liệu. 
Các thư viện đại học đóng một vai trò rất 
lớn trong việc định hình nên cơ sở hạ tầng 
của các kho lưu trữ mở. Các kho lưu trữ 
thuộc các trường đại học đang trở thành nền 
tảng cho các tạp chí truy cập mở, đồng thời 
mang đến cho các trường đại học những cơ 
hội mới. Ví dụ, tại Đại học Cao đẳng London 
(University College London), sinh viên được 
công bố bài viết trên tạp chí Slovo, một tạp 
chí dựa trên kho lưu trữ; Tạp chí của sinh 
viên dựa trên cơ sở các kho lưu trữ để xuất 
bản tại Đại học Luật Duke và Đại học Yale 
sử dụng kho lưu trữ của mình làm nền tảng 
xuất bản [2].
Các tạp chí truy cập mở
Kho lưu trữ của một cơ quan, tổ chức 
không còn là lựa chọn duy nhất cho việc tồn 
tại của một tạp chí khoa học với những chi 
phí tối thiểu. Bên cạnh đó, còn có các giải 
pháp nguồn mở mà mỗi cơ quan hay tổ chức 
nghiên cứu khoa học có thể xuất bản tạp chí 
khoa học của mình. Một trong số đó là Hệ 
thống Tạp chí Mở (OJS) - một sản phẩm của 
Dự án Tri thức Công cộng (PKP), được phát 
hành dựa trên các điều khoản của giấy phép 
mở GNU (General Public Licence). Sản 
phẩm này có thể sử dụng độc lập và làm cơ 
sở cho các nền tảng khác. Trên thế giới đã 
có rất nhiều nước sử dụng Phần mềm OJS 
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 5/2020 37
NHÌN RA THẾ GIỚI
làm nền tảng phục vụ cho hoạt động xuất 
bản các tạp chí khoa học của mình. Phần 
mềm này hỗ trợ cho toàn bộ quy trình xuất 
bản: từ việc gửi bài báo đến ban biên tập, 
duyệt bài, phản biện, biên tập, xuất bản, 
cũng như lập chỉ và công cụ tìm kiếm. OJS 
dễ dàng tích hợp với Google Scholar và 
PubMed Central, cũng như tương thích với 
hệ thống lưu trữ LOCKSS (Lots of Copies 
Keep Stuff Safe) - lưu trữ nhiều bản sao giữ 
cho tài liệu được an toàn. 
PLOS One là một trong những tạp chí lớn 
thành công đầu tiên trong việc xuất bản một 
số lượng lớn các bài viết trên một nền tảng 
với một chi phí giảm đáng kể, khẳng định 
khả năng tồn tại của một mô hình kinh doanh 
mới vào năm 2010. Tạp chí này cũng đồng 
thời nhận được nhiều đánh giá khác nhau từ 
các nhà nghiên cứu. Năm 2010 cũng là thời 
điểm quan trọng cho phong trào khoa học 
mở. Một số ví dụ đáng chú ý khác về các tạp 
chí nguồn mở được tài trợ bởi các quỹ hay 
hiệp hội của các nhà khoa học như: eLife - 
tạp chí được tài trợ bởi Viện Y học Howard 
Hughes và Hiệp hội Max Planck; Các tạp 
chí truy cập mở khác như Frontiers, PeerJ 
và F1000Research - tạp chí tiên phong về 
cơ chế mở với quy trình xuất bản nhanh 
chóng và xem xét minh bạch. Ra mắt vào 
năm 2013, F1000Research là một trong 
những nền tảng xuất bản mở đầu tiên trên 
thế giới. F1000Research cung cấp cho các 
nhà khoa học một dịch vụ được kết hợp các 
lợi ích của cả kho lưu trữ "xanh" và "vàng". 
Thời gian từ khi gửi bài báo đến tạp chí cho 
đến thời điểm xuất bản trung bình là bảy 
ngày. Tác giả gửi bài viết và dữ liệu, bài báo 
sẽ được kiểm tra cơ bản về mức độ chính 
xác. Nếu bài báo được lựa chọn, sẽ được 
gửi chuyên gia đánh giá, nhận xét (việc 
đánh giá là công khai, minh bạch). Sau đó, 
tác giả có thể công bố bài báo với phiên 
bản đã được chỉnh sửa: tất cả các phiên bản 
sẽ được liên kết bởi các đường link và có 
dữ liệu trích dẫn đầu ra khác nhau. Các bài 
báo được đánh giá ngang hàng được lập chỉ 
mục trong các cơ sở dữ liệu khoa học khác 
nhau như: PubMed, Scopus và Google 
Scholar [2]. 
Xu hướng truy cập mở và nhu cầu chia 
sẻ thông tin ngày càng cao đã kéo theo sự 
xuất hiện của rất nhiều tạp chí xuất bản mở. 
Hiện nay, trên thế giới đã có hàng nghìn 
tạp chí khoa học có chất lượng được cung 
cấp dưới hình thức truy cập mở. Rất nhiều 
tập san khoa học quốc tế đang dần chuyển 
sang xuất bản trực tuyến và trong tương lai, 
xu hướng này được dự báo sẽ trở nên phổ 
biến, kể cả ở các nước đang phát triển.
Cơ sở hạ tầng khoa học mở không bị trói 
buộc bởi các thủ tục. Rất nhiều dự án đã 
thực hiện thành công những yêu cầu nghiêm 
ngặt mà các cơ sở dữ liệu khoa học đặt ra. 
Không giống như ngành xuất bản khoa học 
truyền thống, cơ sở hạ tầng truyền thông 
khoa học thế hệ mới hướng vào việc tối 
ưu hóa và nâng cao hiệu quả của toàn bộ 
chuỗi truyền thông nhằm thúc đẩy và nâng 
cao khả năng tiếp cận các kết quả nghiên 
cứu của các nhà khoa học. 
Mạng xã hội khoa học
Việc sử dụng các công nghệ truyền thông 
mới đã hỗ trợ rất nhiều cho điều này, ví dụ 
như, các mạng xã hội dành cho nghiên cứu 
khoa học. Cộng đồng khoa học có các mạng 
xã hội riêng của minh, ví dụ: ResearchGate 
và Academia.edu - hai mạng lưới học thuật 
cho phép các nhà nghiên cứu chia sẻ các 
bản thảo, bài thuyết trình và các hình thức 
truyền thông khác. Các nhà nghiên cứu 
trong mạng lưới này có thể đọc, tải dữ 
liệu miễn phí và trích dẫn bất cứ nguồn 
tài liệu nào được cho phép. Ưu điểm của 
ResearchGate là khả năng tải lên các tài 
liệu ở nhiều định dạng khác nhau, như: cơ 
sở dữ liệu, cập nhật các dự án, bằng sáng 
chế, các tài liệu công việc, v.v.. 
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 5/202038
Các chỉ số đo lường liên quan đến mức 
độ ảnh hưởng của kết quả nghiên cứu và 
đóng góp của nhà khoa học trong lĩnh vực 
này đã trở thành một phần không thể thiếu 
trong môi trường khoa học. Một trong những 
dịch vụ phổ biến và được nhiều người biết 
đến nhất, đó là chỉ số Altmetric - thước đo 
mới về ảnh hưởng của bài báo khoa học, 
được tích hợp vào nền tảng của nhiều nhà 
xuất bản lớn như Sage Publishing và Taylor 
& Francis. Altmetric theo dõi và phân tích 
các tài nguyên như: các trang web của các 
tổ chức chính trị và xã hội có liên kết với các 
kết quả nghiên cứu, các trang Wikipedia, 
các phương tiện truyền thông chủ chốt, các 
trang blog, các nguồn tài nguyên trực tuyến 
như mạng Mendeley dành cho các nhà 
khoa học, các mạng xã hội như Facebook, 
Twitter, Linkedin, v.v., cũng như một số 
nguồn tài nguyên đa phương tiện như 
YouTube và các nền tảng khác. 
Google Scholar - một trong những dịch 
vụ internet lớn nhất cũng cung cấp nhiều số 
liệu, dữ liệu quan trọng phục vụ cho khoa 
học. Đây là dịch vụ tìm kiếm miễn phí, bao 
gồm tất cả các tạp chí học thuật online được 
xem nhiều nhất. Lợi thế của internet là có 
một lượng thông tin khổng lồ được xử lý 
hằng ngày, đồng thời cung cấp dịch vụ tìm 
kiếm các tài liệu mang tính học thuật trên 
quy mô rộng lớn một cách dễ dàng.
Các dịch vụ Open Access Button (Nút 
truy cập mở) và Unpaywall (đọc tài liệu học 
thuật không phải trả phí) cũng trở thành yếu 
tố chính đối với cơ sở hạ tầng mở. Các ứng 
dụng này mở ra cơ hội mới cho con đường 
truy cập mở "xanh". OA Button gửi đến tác 
giả yêu cầu và hướng dẫn cách đưa bài viết 
lên kho lưu trữ ngay khi người đọc có cài đặt 
nút "truy cập mở" và không thể đọc được 
bài viết trong tạp chí đăng ký. Ứng dụng 
trình duyệt Unpaywall cho phép người dùng 
tự động tìm được toàn văn bài báo khoa học 
ở dạng truy cập mở hoàn toàn hợp pháp vào 
thời điểm họ không thể đọc được bài báo 
này trên trang web của nhà xuất bản tạp 
chí. Unpaywall thu thập nội dung truy cập 
mở từ hơn 50.000 nhà xuất bản và kho lưu 
trữ, là công cụ hỗ trợ tìm kiếm các phiên 
bản truy cập mở miễn phí của các tài liệu 
có trả phí [6]. 
Ngày càng có nhiều lựa chọn mới đang 
xuất hiện. Vào đầu tháng 4 năm 2018, 
Clarivate Analytics đã công bố ra mắt dịch 
vụ Kopernio nhằm cung cấp cho các nhà 
khoa học quyền truy cập hợp pháp vào 
hàng triệu bài báo khoa học. Kopernio cũng 
giống như Unpaywall, là một tiện ích mở 
rộng trình duyệt, nhưng thông qua đó, có 
thể tìm thấy không chỉ các bài viết mở, mà 
còn cả những bài nằm trong gói dữ liệu mà 
cơ quan, tổ chức đó đã đặt mua.
Trong khoảng 20 năm trở lại đây, nhiều 
dự án dựa trên ý tưởng về khoa học mở đã 
xuất hiện, bổ sung cho cơ sở hạ tầng truyền 
thông khoa học toàn cầu gồm nhiều sự kết 
hợp khác nhau, hệ thống tìm kiếm thông 
minh, các kho dữ liệu và phần mềm, đặc 
biệt là dự án với mục tiêu lưu giữ tất cả dữ 
liệu khoa học trong một đám mây duy nhất - 
Đám mây Khoa học mở châu Âu (European 
Open Science Cloud - OESC). Tất cả 
những kết quả này sẽ không thể đạt được 
nếu không nhờ sự phát triển của phong trào 
hướng đến một nền khoa học mở và sự tăng 
lên không ngừng khối lượng nội dung được 
truy cập mở. Trên cơ sở đó, các dịch vụ và 
hệ sinh thái mới đang được tạo ra [2].
Một số dự án truy cập mở tại Nga
Trong những năm gần đây, Nga đã xây 
dựng nhiều dự án về truy cập mở và xuất 
bản mở. Đặc biệt, CyberLeninka - một kho 
lưu trữ các bài báo khoa học độc lập được hỗ 
trợ vào năm 2017. Về khối lượng các bài báo 
khoa học, CyberLeninka được công nhận là 
một trong những thư viện trực tuyến lớn nhất 
ở Nga và châu Âu và là kho lưu trữ mở đứng 
NHÌN RA THẾ GIỚI
THÔNG TIN VÀ TƯ LIỆU - 5/2020 39
thứ năm trên thế giới với hàng triệu người 
dùng truy cập. Theo quy định, các bài báo 
được đưa lên đều có giấy phép mở, ngoại 
trừ vài trăm nghìn tác phẩm từ các tuyển tập 
ban đầu, được nhà xuất bản chuyển nhượng 
theo hợp đồng nhưng giấy phép không được 
chỉ định. CyberLeninka cung cấp tốt việc lập 
chỉ mục cho các bài báo, ví dụ, trong Google 
Scholar và trong các công cụ của cơ sở hạ 
tầng khoa học mở khác.
Hiện nay, Nga có khoảng hơn một chục 
kho lưu trữ đại học có quy mô lớn, được 
thành lập và duy trì bởi các trường đại học 
nhằm giúp các nhà khoa học, các nhà 
nghiên cứu dễ dàng chia sẻ, tiếp cận đến 
các hoạt động và kết quả nghiên cứu khoa 
học của nhau. Trong số đó, phải kể đến 
các kho lưu trữ của Đại học Tổng hợp Quốc 
gia Tomsk và các trường đại học tổng hợp 
thuộc Liên bang Kazan và Siberi - cùng kết 
hợp với tập đoàn NEICON để thành lập nên 
dự án Tổng hợp quốc gia các kho lưu trữ 
mở của các trường đại học thuộc Nga (gọi 
tắt là NORA). NORA là một trong những 
thành viên tham gia Hệ thống Ngân hàng 
Tri thức của Cục Dữ trữ Liên bang - một hệ 
thống dựa trên nền tảng số "Noosphere", 
bao gồm cả các dự án như "Wikiteka" 
(Викитека) và "Scientific Corespondent" 
(Научный корреспондент), với tập hợp hơn 
1,2 triệu tác phẩm truy cập mở [2].
Đối với sự phát triển của khoa học mở, 
xây dựng một cơ sở hạ tầng điện tử mở 
vững chắc là yếu tố vô cùng quan trọng. 
Còn các nhà khoa học, họ quan tâm đến 
các dịch vụ mang tính toàn cầu, nơi giúp họ 
gia tăng khả năng hiển thị các bài báo và có 
thể tác động tốt đến việc trích dẫn trong các 
công bố quốc tế.
KếT LUẬN
Chủ đề Khoa học mở đã trở thành một xu 
hướng chủ đạo trên thế giới nói chung và 
ở châu Âu nói riêng. Chính sách của Liên 
minh châu Âu với chương trình "Horizon 
2020" và các hiệp hội của các trường đại 
học ở phạm vi quốc gia đang tiến hành các 
cuộc đàm phán ngày càng gay gắt và hiệu 
quả với các nhà xuất bản lớn. Điều này đã 
mang lại những thay đổi thực sự về mặt pháp 
lý đối với các ấn phẩm trên tạp chí khoa học 
của các nhà xuất bản truyền thống.
Các phương tiện kỹ thuật truyền thống 
đang thích nghi với sự phát triển của công 
nghệ kỹ thuật số hiện đại cùng với xu hướng 
mở trong việc chia sẻ thông tin khoa học. 
Phong trào truy cập mở là kết quả của việc 
ứng dụng các công nghệ thông tin và truyền 
thông mới vào môi trường khoa học. Trong 
môi trường tương tác khoa học, sự phát triển 
của truy cập mở trong khoa học với "không 
gian tri thức chung" đã mở ra cơ hội lớn cho 
tất cả mọi người trong việc tiếp cận tới một 
khối lượng thông tin và kiến thức phong 
phú, đáng tin cậy trong tất cả các lĩnh vực 
khoa học và thực nghiệm.
Nguyễn Thị Tú Quyên
(Tổng hợp và lược dịch)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. А. И. Земсков (2019). Пути научно-
технических библиотек к открытому 
доступу. Научные и технические 
библиотеки, 1, 63-79
2. И. И. Засурский, Н. Д. Трищенко (2019). 
Инфраструктура открытой науки в 
России и мире. Научные и технические 
библиотеки, 4, 84-98.
3. File best digital libraries around the world. 
Truy cập tại: https://mobile.mt5.com/vi/
photonews/6259, ngày 04/8/2020 
4. Пути научно-технических библиотек к 
открытому доступу. 
5. https://arxiv.org/. Truy cập ngày 
03/8/2020
6.  Truy cập ngày 
03/8/2020
7. https://unpaywall.org/. Truy cập ngày 
05/8/2020
NHÌN RA THẾ GIỚI