Ca Huế, một thể loại âm nhạc cổ truyền độc đáo

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Trương Ngọc Thắng 
 CA HUẾ, MỘT THỂ LOẠI ÂM NHẠC CỔ TRUYỀN ĐỘC ĐÁO 
 CA HUE, A GENRE OF TRADITIONAL MUSIC UNIQUE 
 TRƯƠNG NGỌC THẮNG 
TÓM TẮT: Có một thể loại âm nhạc cổ truyền gắn liền với tổng thể văn hóa Huế, nơi một 
thời là kinh đô phồn thịnh của Việt Nam, đó là ca Huế, một trong ba thể loại âm nhạc 
thính phòng tiêu biểu của Việt Nam, là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa âm nhạc cung đình 
và âm nhạc dân gian. 
Từ khóa: ca Huế; cung đình; chuyên nghiệp; dân gian. 
ABSTRACT: There is a traditional music genre associated with the whole of Hue culture, 
in which was once the thriving capital of Vietnam. It is Ca Hue, one of the three genres of 
chamber music of Vietnam, having a fine combination of royal music and folk music. 
Key words: Ca Hue; royal; profession; folk. 
1. ĐẶT VẤN ĐỀ gọi là Ca Huế) và âm nhạc cung đình Huế. 
 Các nhà nghiên cứu lý luận âm nhạc Có một thể loại âm nhạc cổ truyền gắn liền 
Việt Nam cho rằng, kho tàng Âm nhạc cổ với tổng thể văn hóa Huế, nơi một thời là 
truyền được phân thành hai bộ phận: Cổ kinh đô phồn thịnh của Việt Nam, đó là ca 
truyền dân gian là toàn bộ thể loại nhạc hát Huế. Ca Huế là một trong ba thể loại âm 
- dân ca, nhạc đàn - dân nhạc do các tộc nhạc thính phòng tiêu biểu của Việt Nam, 
người sinh sống trên đất nước Việt Nam nó có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa âm 
sáng tạo và lưu truyền bằng hình thức nhạc cung đình và âm nhạc dân gian [4, 
truyền khẩu, phi văn bản, không kiếm sống tr.3]. Năm 2015, ca Huế được Bộ văn hóa 
bằng nghề ca hát và cổ truyền chuyên Thể thao và Du lịch quyết định công nhận 
nghiệp gồm các thể loại dân ca dân nhạc là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia [9]. 
nhưng mang tính chuyên nghiệp - tiêu chí 2. NGHỆ THUẬT CA HUẾ 
hành nghề có bài bản và một phần nào đó 2.1. Hệ thống bài bản 
có văn bản,Với cách phân chia đó, âm Ca Huế gồm khoảng 60 tác phẩm thanh 
nhạc cổ truyền Huế cũng được xếp vào hai nhạc và khí nhạc theo hai điệu thức lớn là 
dòng: Dòng cổ truyền dân gian bao gồm điệu Bắc, điệu Nam với 3 loại hơi: Hơi 
các thể loại tiêu biểu: Hò, Vè, Lý, Hát ru khách (trang nghiêm, vui vẻ, linh hoạt), Hơi 
con, Hát hầu văn, Ngâm thơ, và Dòng cổ ai (nhớ nhung, thương cảm), Hơi dựng, hơi 
truyền chuyên nghiệp bao gồm Ca đàn Huế xuân, (bâng khuâng, lưu luyến, gửi gắm tâm 
(còn gọi là nhạc cổ thính phòng Huế, hoặc tình) với các bài bản tiêu biểu: “Thuộc cung 
 PGS.TS.NGUT. Trường Đại học Văn Lang, truongngocthang@vanlanguni.edu.vn 
Mã số: TCKH13-04-2019 
 96 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 13, Tháng 01 - 2019 
Bắc hơi khách có: Lưu thủy, Ngũ đối vậy, cũng có thể gọi Ca Huế là một lối hát 
(Thượng hạ) Long ngâm, Cổ bản, Lộng “Ả đào” của người Huế, một lối chơi của 
điệp, Phú lục (Nhanh, chậm), Mười bản Tàu các ông hoàng bà chúa xét trên quan điểm 
(Liên bộ thập chương) Phẩm tuyết, Nguyên tiếp biến trong tiến trình của một lối hát 
tiêu, Hồ quảng, Bình bán, Tây mai, Liên truyền thống và tiến trình lịch sử từ Thăng 
hườn, Kim tiền, Xuân phong, Long hổ, Tẩu Long đến Phú Xuân - Huế. 
mã, thuộc cung Nam ai (hơi ai) Nam ai, 
Nam bình, Quả phụ, Tương tư khúc, thuộc 
Cung Nam (hơi dựng) Hành vân, Nam xuân, 
Cổ bản dựng, Tứ đại cảnh” [7, tr.26-27]. 
 Ca Huế được cấu trúc chặt chẽ, nghiêm 
ngặt, trải qua quá trình phát triển lâu dài đã 
trở thành nhạc cổ điển hoàn chỉnh, mang 
nhiều yếu tố “chuyên nghiệp”. Phần lời của 
Ca Huế thường có trước rồi mới sinh ra 
nhạc đàn, vì vậy, đi liền với ca Huế là dàn 
 Hình 1. Biểu diễn Ca Huế 
nhạc truyền thống với 5 nhạc cụ hay còn Nguồn Google 4-2018 
gọi là bộ ngũ tuyệt gồm Tranh, Tỳ, Nhị, 
Nguyệt, Tam, xen với Bầu, Sáo và bộ gõ 
trống Huế, song loan (song lang hay song 
lan), sênh tiền. Ca Huế hình thành từ dòng 
ca nhạc dân gian và dòng ca nhạc cung 
đình, nhã nhạc trang trọng uy nghi nên có 
thần thái của ca nhạc thính phòng, thể hiện 
theo hai dòng lớn điệu Bắc và điệu Nam, 
với trên 60 tác phẩm thanh nhạc và khí 
nhạc. Thú nghe ca Huế tao nhã, đầy sức 
quyến rũ. Với kỹ thuật đàn và hát, ca Huế Hình 2. Biểu diễn ca Huế mừng xuân mới 
đặc biệt tinh tế nhưng ca Huế lại mang Nguồn Thừa Thiên Huế Online 17-2-2018 
đậm sắc thái địa phương, phát sinh từ tiếng Trong âm nhạc cổ truyền xứ Huế, Ca 
nói, giọng nói của người Huế nên gần gũi Huế thuộc thành phần cổ truyền chuyên 
với Hò Huế, Lý Huế; là chiếc cầu nối giữa nghiệp, mang sắc thái địa phương rõ nét 
nhạc cung đình và âm nhạc dân gian. [8]. bởi nó gắn chặt với đặc điểm ngữ âm, ngữ 
 Nếu Ả đào là dòng âm nhạc dân gian điệu của giọng nói xứ Huế, là kết quả của 
chuyên nghiệp thành đạt ở kinh đô Thăng mối quan hệ gắn bó với nền âm nhạc dân 
Long xưa dưới thời vua Lê - chúa Trịnh, thì gian xứ Huế, nơi mà hai thành phần âm 
kinh đô Phú Xuân sau này, từ trong dinh nhạc cổ truyền chuyên nghiệp (nhạc Cung 
phủ của các chúa Nguyễn ở Đàng Trong đình, Ca Huế) và cổ truyền dân gian (dân 
hình thành một lối hát gọi là ca Huế. Như ca: Hò, Lý,...) thường xuyên tác động qua 
 97 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Trương Ngọc Thắng 
lại, gắn bó, thâm nhập, thúc đẩy lẫn nhau Hò thường gắn với sinh hoạt, nhịp điệu 
trong quá trình phát triển. lao động cụ thể của từng công việc và được 
 Mặc dầu gắn với địa danh xứ Huế nhưng dân gian đặt tên như Hò ô được dùng khi 
Ca Huế không chỉ bó hẹp trong xứ Huế mà là đạp nước, nhổ cỏ, đi bừa hay đi theo trâu 
sự khởi nguyên từ văn hóa nghệ thuật cội làm việc trong đêm, hò giã gạo (hay hò 
nguồn Thăng Long, hội tụ từ truyền thống văn khoan) phổ biến khắp xứ Huế khi giã gạo, 
hóa âm nhạc của dân tộc Việt Nam. Vì vậy, hò lơ là điệu hò cấy lúa, hò nện (hay hò 
khi thịnh đạt đã lan tỏa trở lại với cội nguồn, hụi) dùng khi nện đất, đắp nền nhà, còn 
thâm nhập và trở thành một thành phần tương được hò khi đắp mộ, hò quét vôi dùng khi 
hợp trong hầu hết dân ca vùng Trung du và quét vôi, hò kéo thác dùng khi kéo bè qua 
Đồng bằng Bắc Bộ. Ca Huế phát triển về phía thác, kéo gỗ qua đèo, hò đẩy noốc (thuyền) 
Nam thì rõ ràng đã sản sinh ra lối nhạc tài tử dùng để khi đẩy noốc ra khỏi nơi mắc cạn, 
như nhà nghiên cứu GS. Trần Văn Khê nhận hò mái nhì là điệu hò trên sông nước đặc 
xét: “lối "nhạc tài tử” trong Nam là con đẻ sắc của Huế, hò mái đẩy là điệu hò mái nhì 
của lối “ca Huế” miền Trung”,... "Những với một ít biến điệu, khi được hò trên phá 
người học nhạc trong Nam, cũng “đàn Huế” - Tam Giang nước chảy xiết, điệu hò chắc 
Ông nội chúng tôi, ông Trần Quang Diệm khỏe hơn, không kéo dài như hò mái nhì, 
chuyên đàn tì bà theo lối Huế và cô ruột Nhưng tiêu biểu của thể loại hò Huế là Hò 
chúng tôi bà Trần Ngọc Viện cũng thường mái nhì gắn với dòng sông Hương êm đềm, 
đàn Cổ bản Huế, Kim tiền Huế,...” [1, tr.1]. thơ mộng, hò giã gạo, hò hụi gắn với nhịp 
 “Chúng ta cũng cần nhận định rằng, ca điệu lao động của người dân khi giã gạo và 
Huế là ca nhạc thính phòng, người ca, người giã vôi, nện đất đắp nền. 
đàn cùng người thưởng thức là những khách tri Lý là một thể loại đặc sắc trong dòng 
âm. Đây là một thứ nghệ thuật tao nhã của âm nhạc cổ truyền dân gian xứ Huế. Nếu 
tầng lớp tao nhân mặc khách ở chốn cung đình Hò là dân ca gắn bó với môi trường lao 
có cuộc sống phong lưu, tâm hồn khoáng đạt động, mang đậm yếu tố dân gian, thì Lý, 
tài năng thiên phú. Xét âm nhạc các bài ca trong âm nhạc cổ truyền xứ Huế, là sự kết 
Huế, ta thấy rõ là các giai điệu hoàn chỉnh. Ca nối giữa hai thành phần cổ truyền dân gian 
Huế vừa là thanh nhạc vừa là khí nhạc kết hợp và cổ truyền chuyên nghiệp. Đây là một đặc 
với nhau trong một hệ thống những bài bản điểm trong tiến trình phát triển của Ca Huế 
cấu trúc chặt chẽ nghiêm ngặt. Ca Huế là loại và cũng là một đặc điểm của nền âm nhạc 
ca nhạc cổ điển, nó có cơ hội hình thành ở một cổ truyền xứ Huế; nơi mà hai thành phần 
vùng đất có điều kiện kinh tế văn hoá phát âm nhạc chuyên nghiệp (nhạc Cung đình, 
triển, giàu có về thơ ca, đầy tính chất trữ tình. Ca Huế) và thành phần dân gian (dân ca 
Xét về những điều kiện ấy, Thuận Hóa quả là hò, lý,...) luôn tác động qua lại, gắn bó, 
địa điểm thích hợp nhất hội đủ các yếu tố để ca thâm nhập, thúc đẩy, tác động lẫn nhau với 
Huế sống được và phát triển” [2, tr.3]. hiện tượng dân gian hóa ở âm nhạc chuyên 
2.2. Cổ truyền dân gian nghiệp và chuyên nghiệp hóa ở âm nhạc 
 98 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 13, Tháng 01 - 2019 
dân gian xảy ra liên tục trong quá trình phát lại ở Huế, được ghi vào sử sách và còn lưu 
triển. lại bài bản bao gồm tất cả các bộ môn khác 
 Có một số ý kiến cho rằng, danh từ như Nhạc lễ, nhạc thính phòng, nhạc sân 
“Lý” xuất phát từ miền Trung (Huế). Theo khấu, nhạc vũ điệu, huy động nhiều diễn 
quan niệm cũ, người ta gọi những bài hát viên, nhạc khí, trang phục,... 
có xuất thân là những lời ca tiếng hát của Âm nhạc cung đình Huế với nhiều loại 
dân gian trong các thôn làng là những bài nhạc khác nhau như Giao nhạc, Miếu nhạc, 
hát “Lý” (Lý tiếng Hán có nghĩa là làng), Ngũ tự nhạc, Đại triều nhạc, Thường triều 
để phân biệt với những bài ca Huế. [6, tr. nhạc, Đại yến nhạc, Cung trung chi nhạc, 
201], Nhiều tài liệu cho rằng Thừa Thiên Cứu nhật nguyệt giao trùng nhạc. Thời nhà 
- Huế là nơi sản sinh ra hình thức hát Thanh đã gọi Dàn nhạc thời Quang Trung 
Lý,Cấu trúc của các điệu Lý ở Thừa là “An nam quốc nhạc”, đến năm 1802 đổi 
Thiên - Huế ngắn gọn, súc tích, câu cú tên là “Việt Nam quốc nhạc”. 
mạch lạc. Giai điệu trữ tình, sâu sắc, tiết Nhã nhạc cung đình Huế là thể loại 
tấu mềm mại, nhịp độ từ chậm rãi đến vừa nhạc của cung đình thời phong kiến, được 
phải [6, tr.202]. biểu diễn vào các dịp lễ hội (vua đăng 
 Tuy xuất xứ từ Bắc bộ nhưng vào đến quang, băng hà, các lễ hội tôn nghiêm 
Huế, Lý lại giàu tính nghệ thuật, đặc sắc về khác) trong năm của các triều đại nhà 
giai điệu, phong phú về bài bản và tên Nguyễn của Việt Nam. Nhã nhạc cung đình 
gọi, đã làm cho thể Lý ở Huế không Huế đã được UNESCO công nhận là Kiệt 
những nhiều mà trở nên mang tính chuyên tác truyền khẩu và phi vật thể nhân 
nghiệp như các điệu Lý Giang nam, Lý Hoài loại vào năm 2003. Theo đánh giá của 
xuân, Lý Hoài nam (Lý Chiều chiều), Lý UNESCO, “trong các thể loại nhạc cổ 
Vọng phu (Lý bốn mùa), Lý Tình tang,... truyền ở Việt Nam, chỉ có Nhã nhạc đạt tới 
2.3. Cổ truyền chuyên nghiệp - Âm nhạc tầm vóc quốc gia”. “Nhã nhạc đã được 
cung đình phát triển từ thế kỷ 13 ở Việt Nam đến thời 
 Âm nhạc cung đình được Nhà nước nhà Nguyễn thì Nhã nhạc Cung đình Huế 
phong kiến với giai cấp quý tộc Việt Nam đạt độ chín muồi và hoàn chỉnh nhất” [8]. 
hình thành để phục vụ mang tính chuyên 2.4. Tính chất, đặc điểm của Ca Huế 
nghiệp với quy mô tổ chức khá lớn, phong Ca Huế là một bộ phận trong tổng thể 
phú về bài bản và tiết mục trong dàn Đại âm nhạc Huế nói chung, bao gồm Nhạc 
nhạc và Tiểu nhạc, tuy vậy vẫn có sự giao cung đình, nhạc dân gian, nhạc lễ, nhạc tôn 
lưu khăng khít với âm nhạc Dân gian, tiếp giáo, nhạc thính phòng,... được sử dụng và 
thu yếu tố mới từ âm nhạc Trung Hoa, ưa chuộng không chỉ ở Huế mà còn ở các 
Champa. Nhạc Cung đình là một bộ phận vùng xung quanh. Âm nhạc của Ca Huế 
của âm nhạc truyền thống Việt Nam dùng chịu ảnh hưởng của âm nhạc Trung Hoa từ 
trong cung đình do những nghệ sĩ dân gian những người miền Bắc di dân vào gọi là 
có tay nghề cao sáng tạo và biểu diễn là cung Bắc hay còn gọi là khách trong các 
một bộ môn âm nhạc đặc biệt vì: Chỉ còn bài bản lưu thuỷ, phú lục, cổ bản, mười bản 
 99 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Trương Ngọc Thắng 
tàu với sự linh hoạt, vui vẻ và mạnh mẽ xứ Huế. Thời gian xuất hiện ca Huế vào 
hơn thích hợp với tính cách của người miền khoảng thế kỷ XVII-XVIII dưới thời các chúa 
Bắc với cảnh đồn điền rộng rãi, sông ngòi Nguyễn. Ca Huế ảnh hưởng âm nhạc Chiêm 
mãnh liệt ở miền trung châu. Ngoài ra, ca Thành, văn hóa Trung Hoa, Ấn Độ, là sự 
Huế cùng với sự ảnh hưởng của âm nhạc kết hợp giữa âm nhạc bác học và âm nhạc 
Chiêm Thành do chúa Nguyễn khai thác bờ dân gian” [5, tr.17] 
cõi gọi là cung Nam như nam ai, nam bình, 3. KẾT LUẬN 
nam xuân có vẻ ai oán, bi thương, hợp với Hiện nay, không gian diễn xướng Ca 
tâm trạng của một dân tộc điêu tàn là dân Huế chủ yếu ở thuyền rồng trên sông 
tộc Chiêm Thành, cùng với cảnh non nước Hương hoặc vào dịp năm mới phục vụ du 
dịu dàng ở xung quanh kinh đô. “Cùng bài lịch, như một món quà, món ăn tinh thần 
bản nhưng được diễn tấu những vùng miền đối với du khách khi đến Huế. Ca Huế 
khác nhau sẽ khác nhau ví dụ như bài Bình không hoàn toàn bị ràng buộc bởi những 
bán, Lưu thủy trong nhạc tài tử thính phòng khuôn khổ, quy tắc nghiêm ngặt của âm 
Huế và Đờn ca tài tử Nam Bộ” [6, tr.50]. nhạc bác học, mà vẫn thể hiện tính sinh 
 Nội dung cũng như sinh hoạt ca Huế động, mềm dẻo của nó khi ở thính phòng 
gần gũi với nhân dân hơn là giai cấp thống cũng như khi lên sân khấu. Ca Huế đem lại 
trị phong kiến triều Nguyễn. Chỉ cần một cho người nghe những cảm xúc êm dịu, 
gian phòng, một góc vườn nhỏ, trong một trong sáng, ca ngợi quê hương, đất nước, 
khoang đò trên dòng sông Hương, vài ba tạo nên sự đồng cảm của con người. 
người ca đàn và thưởng thức là đủ cho một GS.TS Trần Văn Khê đã nhận xét ca 
buổi ca Huế. Vì thế, ca Huế từ sinh hoạt ở Huế, “khi thì êm dịu như hương thơm tỏa 
chốn cung đình đã dần ra ngoài dân gian và ra từ một bông hoa, khi thì xót xa như 
dân gian hoá trở lại. Như vậy, ca nhạc Huế giọng người đang khóc, khi thì uể oải như 
không thuộc về nền văn hóa của giai cấp những cái nhìn nào đó của người đàn bà 
thống trị mà thuộc về nền văn hóa mang trong những đêm hè oi ả, khi thì vui vẻ - 
tính chất dân chủ của nhân dân phục vụ cho trường hợp này cũng họa hoằn thôi; giống 
đông đảo tầng lớp nhân dân. như tiếng lao xao của bầy chim trong mùa 
 Xác định về xuất xứ trực tiếp của ca xuân, đã thấm vào thể xác và tâm hồn 
nhạc Huế, có thể thấy nó là một loại âm nhạc bạn, đã len vào trong mạch máu của bạn, 
mang nhiều màu sắc địa phương gắn liền với làm cho khắp người bạn phải rùng mình, 
tiếng nói của người vùng Huế - Bình Trị khoái trá,”[3, tr.1]. 
Thiên chứ không phải giọng nói từ vùng nào Ca Huế, một thể loại âm nhạc độc 
khác. Vì vậy, tên gọi của nó đã nói lên rằng đáo với sự sâu lắng, trữ tình đã làm rung 
quê hương của ca nhạc Huế chính là xứ Huế, động, cuốn hút người nghe một cách sâu 
tức là vùng Thuận Hoá cũ - kinh đô của Phú sắc, là một thể loại âm nhạc cổ truyền độc 
Xuân ngày trước. Có thể nói, “nơi xuất phát đáo không chỉ riêng của vùng Huế mà của 
thể loại ca Huế là từ cung đình triều Nguyễn, Việt Nam. 
 100 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 13, Tháng 01 - 2019 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Báo Thừa Thiên Huế, ngày 27-12-2012. 
[2] Tôn Thất Bình (2010), Nguồn gốc sự hình thành và các giai đoạn biến chuyển ca Huế, 
Tạp chí sông Hương 3-2010. 
[3] Ca Huế Hội tụ và lan tỏa âm sắc Huế, Sở Văn hóa Thể thao Thừa Thiên Huế ngày 5-
10-2015. 
[4] Dương Bích Hà (1997), Lý Huế, Viện Âm nhạc và Nxb Âm nhạc. 
[5] Trần Kiều Lại Thủy (2017), Ca Huế từ góc nhìn văn hóa học, Hội Văn nghệ dân gian 
Việt Nam, Nxb Mỹ thuật 2017. 
[6] Nguyễn Thị Mỹ Liêm (2012), Giáo trình Lịch sử âm nhạc Việt Nam, Nhạc viện Thành 
phố Hồ Chí Minh. 
[7] Văn Thanh (1989), Tìm hiểu ca Huế và Dân ca Bình Trị Thiên, Sở Văn hóa - Thông tin 
Bình Trị Thiên. 
[8] Internet (Wikipedia) 
[9] https://thethaovanhoa.vn/tin-hot-24h/ca-hue-duoc-cong-nhan-la-di-san-van-hoa-phi-vat-the-quoc-
gia-n20150615143532256.htm. 
 Ngày nhận bài: 05-12-2018. Ngày biên tập xong: 26-12-2018. Duyệt đăng: 21-01-2019 
 101