Âm nhạc tộc người Gia Rai và việc lưu, truyền nền âm nhạc này

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 12 (37) - Thaùng 2/2016 
 Âm nhạc tộc người Gia Rai và việc lưu, truyền 
 nền âm nhạc này 
 Jrai music preservation and teaching it 
 ThS. Trần Thế Cường, 
 Trường Đại học Sài Gòn 
 M.A. Tran The Cuong, 
 Sai Gon University 
Tóm tắt 
Tộc người Gia Rai cư trú ở các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và phía Tây Khánh Hòa. Họ có một 
nền Âm nhạc riêng, tồn tại cách đây hàng ngàn năm. Các nhạc cụ của người Gia Rai gồm đàn Đá, 
T’rưng, Đinh Đong, Krông-pút, đàn Nước, Tiêu, T’ni, cồng, chiêng và đặc trưng nhất là K’ni. Âm nhạc 
Gia Rai dùng thang 5 âm có bán cung. Âm nhạc Gia Rai là vốn quý của Việt Nam và thế giới nhưng 
đang có nguy cơ thất truyền. Cần phải có kế hoạch lưu giữ và truyền dạy Âm nhạc Gia Rai. 
Từ khóa: tộc người, âm nhạc Gia Rai, tháng 5 âm, lưu giữ, truyền dạ 
Abstract 
Jrai ethnic lives in Gia Lai, Kon Tum, Dac Lac provinces and west Khanh Hoa province. They have 
independent music that has lived thousands of years. Instruments of Jrai are those made of rock, T’rung, 
Ding Dong, Krongput, bro Ia (those played by water), flute, T’ni, cong, chieng (gong) and the most 
special is K’ni. Jrai music use five-sound scale with semitone. Jrai music is a highly valuable treasure of 
Vietnam and the world but it is in danger of being lost. We need a plan to keep and teach Jrai music. 
Keywords: ethnic, Jrai music, five-sound scale, keep, teach 
 1. Âm nhạc tộc người Gia Rai nay cạnh vua Lửa ở Chư Athai còn có vua 
 Tộc người Gia Rai gồm các nhóm Gió (pơtao Angin) (10;6); (2;60). Đây là 
Chor, Hđrung, Hbau, Aráp, Mthur, những người có “thiên tính” thay mặt cho 
Tơbuân. Ngôn ngữ Gia Rai thuộc ngữ hệ cộng đồng cầu mưa chống hạn, họ thuộc về 
Nam Đảo (6;312); (8;76). Theo thống kê một dòng tộc nhất định, lấy vợ thuộc một 
năm 1999, dân số Gia Rai là 371.557 dòng họ riêng. Những ông vua này không 
người, cư trú ở phía bắc tộc người Ê Đê, tại trực tiếp nắm quyền hành thế tục nhưng 
các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và phải sống tuân thủ một số kiêng cữ, họ có 
phía Tây Khánh Hòa. ảnh hưởng lớn trong vùng người Gia Rai 
 Gia Rai là tộc người duy nhất trên Tây và xung quanh. Xưa kia hai cộng đồng này 
Nguyên có một tổ chức xã hội tiền nhà có quan hệ ngoại giao với hai nước Việt 
nước. Họ có hai ông vua là vua Nước Nam và Campuchia. Đây là một dạng tù 
(pơtao Ia) và vua Lửa (pơtao Apui). Ngày trưởng, một hình thức sơ khai của nhà 
 61 
nước, ở đó thần quyền được coi trọng hơn nhạc cụ của các nhạc công và phong cách 
thế quyền. Hình thức này còn thấy cách sáng tác của các nhạc sĩ Gia Rai... Căn cứ 
đây không lâu ở các bộ lạc hay liên minh vào chuyên môn Âm nhạc chúng tôi khẳng 
bộ lạc Châu Phi và Nam Ấn Độ. định tộc người Gia Rai có một nền Âm 
 Triều đình Việt Nam gọi hai ông vua nhạc của riêng mình. 
đó là Hỏa Xá và Thủy Xá, coi đây là hai Người Gia Rai đã chế tác và sử dụng 
phiên quốc và nhận cống vật của họ từ năm các loại nhạc cụ sau : 
1558 đến năm 1841 (1;199-200). Nhà nước - Đàn Đá: Có thể nói Đàn Đá là nhạc 
Chân Lạp cứ ba năm một lần lại dâng lễ vật cụ lâu đời nhất mà các nhà khảo cổ học tìm 
cho hai vị vua này để cầu ước điều lành thấy ở Việt Nam. Nó có cách đây trên năm 
cho xứ sở và mong được sự che chở bảo vệ ngàn năm. Trong địa bàn cư trú của người 
từ phía Tây Nguyên. Gia Rai, các nhà khảo cổ cũng tìm thấy 
 Tộc người Gia Rai là tộc người bản Đàn Đá có cách đây hàng ngàn năm được 
địa có dân số đông nhất trên Tây Nguyên, chế tác theo thang 5 âm Gia Rai. Hiện nay 
gắn liền với thành phố Pleiku của tỉnh Gia vẫn còn nhiều nhạc công Gia Rai biểu diễn 
Lai, miền đất trù phú và có nhiều điều kiện Đàn Đá. 
để phát triển kinh tế - xã hội. Họ là cư dân - Nhạc cụ gõ, vỗ, thổi hơi bằng tre trúc 
sống giữa hai tộc người Ba Na và Ê Đê Gia Rai giống với các tộc người Tây 
nhưng lại chịu nhiều ảnh hưởng của người Nguyên khác, nhạc cụ gõ, vỗ, thổi hơi bằng 
Ba Na. Nhóm Aráp sống ở Kon Tum là tre trúc phát triển rất mạnh như: T’rưng, 
nhóm gốc Ba Na nhưng đã Gia Rai hóa. T’rưng một ống tre (cái nhạc), Đinh Đong, 
Tộc người Gia Rai là nhóm ngữ hệ Nam - Krông-pút, đàn Nước, Sáo và Tiêu. 
Đảo duy nhất có nhà rông. Nhà dân tộc học - Nhạc cụ dây: Nhạc cụ dây gồm có 
Đặng Nghiêm Vạn cho rằng việc người Gia T’ni (Tinh ninh) và K’ni (Bro mâm). T’ni 
Rai có nhà rông có thể là do sự thoát ra từ có nhiều dây được mắc trên ống tre nên có 
đại gia đình mẫu hệ và do ảnh hưởng của thể tạo ra hòa âm và âm thanh rất sáng, vui 
các tộc người Môn - Khơme ngành Ba Na nhộn. K’ni có một dây, nhạc công biểu 
(9;205). diễn bằng cách dùng vĩ kéo. Điều đặc biệt 
 1.1 Âm nhạc tộc người Gia Rai có là K’ni có thêm một sợi dây được nối từ 
lịch sử hàng ngàn năm cuối cây đàn tới miệng nhạc công. Khi biểu 
 Dựa vào việc các nhà khảo cổ tìm thấy diễn nhạc công dùng răng cắn sợi dây này 
rất nhiều Đàn Đá có thang 5 âm Gia Rai và môi của họ thay đổi làm cho tiếng đàn 
trong vùng đất người Gia Rai sinh sống, thay đổi đôi lúc nghe rất giống tiếng người 
căn cứ vào các nhạc cụ bằng kim loại như nên còn được gọi là Đàn Môi. 
cồng chiêng và lời hát trong trường ca Sử - Cồng và chiêng: Mặt lưng của cồng 
thi cùng với các nguồn sử liệu có liên có núm còn mặt lưng của của chiêng thì 
quan Chúng tôi có thể khẳng định rằng phẳng. Cồng, chiêng Gia Rai ngoài những 
Âm nhạc tộc người Gia Rai đã tồn tại cách nét tương đồng với cồng, chiêng của các 
đây hàng ngàn năm. tộc người sống ở Tây Nguyên, nó còn có 
 Dựa trên thang 5 âm Gia Rai, cách nhiều nét khác biệt như cách chế tác, hình 
dùng thang 5 âm này trong lịch sử và hiện dáng, và đặc biệt là cách biểu diễn. 
nay; dựa trên các bài dân ca và trường ca Các bài trường ca, dân ca và hát ru của 
Gia-rai còn lưu giữ, cách biểu diễn các tộc người Gia Rai rất nhiều và phong phú: 
 62 
 - Các trường ca gồm trường ca sử thi trúc để chế tạo và sử dụng nhạc cụ làm 
và trường ca dân gian: bằng tre trúc. 
 + Trường ca sử thi như Đam San, Xinh - Đàn Đá: Trong lịch sử, các tộc người 
Nhã, Đăm Ri là những bài ca rất dài có thể sống ở Việt Nam sử dụng đàn đá rất nhiều. 
hát một vài đêm mới hết (6;314). Nó kể về Trên thế giới không có nhiều tộc người sử 
cội nguồn của người Gia Rai hoặc lai lịch dụng đàn đá. 
của một vấn đề về phong tục, xã hội. - Cồng và chiêng: các tộc người sống 
 + Trường ca dân gian cũng là những ở Việt Nam và nhiều tộc người trên thế 
bài ca dài, hát để kể chuyện dân gian, kể giới cũng có dùng cồng, chiêng. 
chuyện về các vị thần, những điều răn dạy Những nét riêng của âm nhạc tộc 
về luân thường đạo lý người Gia Rai 
 - Dân ca của tộc người Gia Rai rất - Thang 5 âm có bán cung (demi ton 
phong phú, nội dung các bài dân ca thường diatonique): Các tộc người sinh sống ở Tây 
nói về thiên nhiên, con người, tình yêu, Nguyên Việt Nam như Ê Đê, Bana, Xê 
muôn thú, cây cỏ hoa lá Đăng, Cơ Ho, M’nông, Gié Triêng  cũng 
 - Các bài hát ru Gia Rai cũng giống sử dụng thang 5 âm này, nhưng cách sử 
như hát ru Việt Nam, những bài hát này dụng thang âm của các tộc người này 
dùng để ru cho con ngủ nhưng hát ru Gia không giống với cách sử dụng thang âm 
Rai còn một loại hát ru rất đặc biệt là hát ru của tộc người Gia Rai. 
trên nương rẫy khi người mẹ vừa địu con Người Gia Rai thường dùng thang 5 
vừa đi nương. âm với các quãng đi liền nhau liên tục như: 
 Các điệu múa (blơi, xoang) và các lễ 2 thứ, 2 thứ, 2 thứ, 3 Trưởng, 1 Đúng/, 2 
hội đâm trâu Trưởng, 2 Trưởng, 2 thứ, 1 Đúng/, 3 
 - Các điệu múa của người Gia Rai Trưởng, 5 Đúng/, 5 Đúng/, 2 thứ... Ví dụ: 
thường mô phỏng lại các động tác chiến Đố si đố si sol sol/ sol fa sol fa mi mi/ mi đô 
tranh giữa các tộc người xa xưa, thường múa sòl/ đô sòl/ đô sì đô Giai điệu thường đổ 
trên nền nhạc đệm của đàn T’rưng (4;415). từ cao xuống thấp như thác nước sau đó lại 
 - Lễ hội đâm trâu của người Gia Rai từ từ đi lên như người đang leo lên núi 
gắn liền với các sự kiện ăn mừng như - K’ni (Bro mâm) là nhạc cụ độc đáo 
mừng lúa mới (bong bâc asang prao), của tộc người Gia Rai từ cách chế tạo đến 
mừng nhà Rông (bong bâc prông), ăn cách biểu diễn. 
mừng lúa mới hoặc được mùa (bong bâc 1.3. Những đặc trưng nổi bật của 
hơk kơ dok hơmao pơdaihlô) (3;249). âm nhạc tộc người Gia Rai 
 1.2. Những nét tương đồng và riêng - Giai điệu dùng trong trường ca Sử 
biệt của âm nhạc tộc người Gia Rai với thi và Dân gian thay đổi liên tục. Điệu thức 
âm nhạc các tộc người ở Việt Nam và thay đổi rất tài tình tạo thành sự luân 
trên thế giới: chuyển trong âm nhạc nên không làm cho 
 - Thang âm: các tộc người sống ở Việt người nghe nhàm chán. 
Nam và rất nhiều tộc người trên thế giới - Cồng, chiêng Gia Rai có nét đặc 
cũng có sử dụng thang 5 âm. trưng từ hình dáng, chế tác đến cách thức 
 - Nhạc cụ làm bằng tre trúc: các tộc biểu diễn. Mặt cồng, chiêng có đường kính 
người sống ở Việt Nam và nhiều tộc người lớn hơn, nhiều chiếc có đường kính tới 
sống ở những vùng có tre trúc đều dùng tre 90cm nên có âm thanh rất trầm ấm (5;582). 
 63 
Tai cồng, chiêng dài hơn để tạo âm thanh Âm nhạc tộc người Gia Rai chắc chắn cũng 
ngân vang. Núm cồng to và có hình nửa là vốn quý của đất nước Việt Nam nói 
khối tròn. Nhạc công Gia Rai thường thích riêng và thế giới nói chung nên Âm nhạc 
tạo âm thanh cồng ngân dài và âm thanh tộc người Gia Rai phải được gìn giữ và 
chiêng ngắn, tạo tiết tấu dồn dập, sôi động. phát triển. 
 Theo nhà dân tộc học Jacques Dournes 2. Lưu giữ âm nhạc Gia Rai 
thì người Gia Rai có 5 dàn chiêng (cing): Hiện nay có rất ít văn bản ghi chép bài 
 + Cing Arap: gồm 8 chiêng và 5 cồng, bản khí nhạc và thanh nhạc của nền Âm 
dùng vào việc tang ma. nhạc tộc người Gia Rai. Hầu hết những văn 
 + Cing to nah hay cing monyum: gồm bản này đều ghi theo phương pháp ghi 
9 chiêng, dùng khi uống rượu. chép của âm nhạc Tây phương. Đã có một 
 + Cing trum: gồm 3 cồng có người số băng dĩa ghi âm ghi hình các bài bản 
khiêng cùng đánh với một trống đeo vào Âm nhạc Gia Rai do các nhạc công và ca sĩ 
cổ, dùng khi có đám rước. Gia Rai biểu diễn. 
 + Cing kom giống như cing trum, Tất cả những tài liệu trên không đi 
dùng để rước thần lửa. theo một chương trình lưu giữ nào cả. 
 + Cing juar: gồm 3 cồng, 5 chiêng Muốn bảo tồn âm nhạc Gia Rai thì phải có 
dùng để đón chiến sĩ thắng trận trở về. Dàn một chương trình tầm cỡ quốc gia để lưu 
cing juar tấu với một trống, người đánh giữ theo hệ thống và phương pháp. 
trống cũng là người chỉ huy (11;218-221). 2.1. Lưu giữ bằng cách ghi âm 
 1.4. Âm nhạc tộc người Gia Rai là ghi hình 
vốn quý của Việt Nam và thế giới Đây là phương pháp tốt nhất và không 
 Âm nhạc tộc người Gia Rai đang mai mất nhiều thời gian. Phương pháp này còn 
một và có nguy cơ thất truyền. Tốc độ đô giúp cho việc truyền thông được thuận lợi. 
thị hóa và công nghiệp hóa đang xóa dần Cần tiến hành ngay việc ghi âm, ghi hình 
buôn làng của người Gia Rai. Thực tế cho cách chế tác và biểu diễn các nhạc cụ của 
thấy khi buôn làng không còn và khi người tộc người Gia Rai; các bài bản dân ca, 
dân Gia Rai phải đi làm trong các nhà máy, trường ca do các ca sĩ Gia Rai biểu diễn 
xí nghiệp thì các hoạt động âm nhạc Gia cũng như các điệu múa (B’lơi, Xoang) Gia 
Rai thưa thớt dần. Các buổi đàn hát múa Rai. Năm 2000, Viện âm nhạc Việt Nam 
Gia Rai có hồn Gia Rai khi diễn ra trong đã thực hiện được CD về cách chế tác và 
sân của buôn làng (plơi), nhà Rông Gia Rai biểu diễn 5 loại nhạc cụ do nghệ sĩ Gia Rai 
chứ không thể diễn ra trong phố thị! là R’Chăm Tih sống ở làng Plei Dró, thành 
 Hiện nay, nhiều buôn làng Gia Rai ở phố Pleiku trình bày. 
Tây Nguyên đã không còn người biết sử 2.2. Lưu giữ bằng cách ghi chép 
dụng nhạc cụ Gia Rai cũng như hát được văn bản 
dân ca Gia Rai ! Nhiều thanh thiếu niên Gia Người Gia Rai có cách ghi chép nhạc 
Rai không biết sử dụng các nhạc cụ dân tộc bằng chữ viết của họ kết hợp với các ký 
Gia Rai nhưng biết sử dụng các nhạc cụ Tây hiệu riêng nhưng không thống nhất và ít 
phương như Organ, Guitar(7;13). người dùng. Trong tình hình hiện nay, số 
 Ngày hôm nay, chúng ta phải thừa nhạc công và ca sĩ Gia Rai đã mất dần 
nhận rằng nền văn hóa của bất cứ tộc người cũng như đã lớn tuổi thì cách phải dùng là 
nào cũng đều có giá trị và phải trân trọng. ghi chép nhạc Gia Rai theo phương pháp 
 64 
Tây phương (portée) để ghi lại các bài bản văn hóa nói chung và Âm nhạc của các tộc 
về khí nhạc và thanh nhạc đang còn lưu người nói riêng cho học sinh các tộc người 
truyền trong các buôn làng Gia Rai. là cấp thiết. Chính vì vậy, trong các trường 
 3. Truyền dạy âm nhạc Gia Rai học của học sinh Gia Rai ngoài việc dạy 
 Cần phải dạy Âm nhạc Gia Rai cho chữ và ngôn ngữ Gia Rai còn phải dạy âm 
người Gia Rai vì âm nhạc Gia Rai là nghệ nhạc Gia Rai. 
thuật của người Gia Rai. Một sự kiện đã 
xảy ra tại Plei ku khi nhà nước Việt Nam TÀI LIỆU THAM KHẢO 
muốn giữ nét văn hóa nhà Rông của tộc 1. Henri Maitre (2008), Rừng người Thượng, 
người Gia Rai đã cấp kinh phí để xây một Lưu Đình Tuân dịch, Nxb Tri Thức. 
nhà Rông bằng bê tông cốt thép ở làng Plei 2. Nguyễn Văn Huy (1997), Bức tranh văn hóa 
Choet (cách thành phố Plei ku 9km về phía các dân tộc, Nxb Giáo dục. 
Đông, trên trục đường 19 đi Quy Nhơn) ?! 
 3. Đặng Văn Lung, Nguyễn Sông Thao, Hoàng 
Chính người dân Gia Rai trong làng đã Văn Trụ (1997), Phong tục tập quán các dân 
không chịu được nên cố gắng tự đi tìm tộc Việt Nam, Nxb Văn hóa Dân tộc Hà Nội. 
kinh phí và bỏ công sức của chính họ để 4. Nhiều tác giả (2013), Văn hóa các dân tộc 
làm một nhà Rông theo truyền thống bằng Việt Nam, Nxb Văn hóa-Thông tin. 
gỗ, tre, lá ở bên cạnh. 
 5. Nhiều tác giả (2004), Vùng văn hóa cồng 
 Phổ biến âm nhạc Gia Rai cho cộng chiêng Tây Nguyên, Nxb Viện Văn hóa 
đồng Gia Rai bằng nhiều cách như hỗ trợ Thông tin Hà Nội. 
kinh phí hoặc giúp tổ chức các hoạt động 
 6. Trần Quang Phúc (2013), Việt Nam sắc màu 
âm nhạc trong các buôn làng, dạy nhạc cho văn hóa 54 dân tộc anh em, Nxb Đồng Nai. 
người lớn và nhất là cho thiếu nhi. Hỗ trợ 
 7. Đào Huy Quyền (1993), Nhạc khí dân tộc ở 
kinh tế cho các nhạc công, nhạc sĩ và ca sĩ 
 Gia Lai, Nxb Giáo dục. 
Gia Rai để họ có điều kiện để chuyên chú 
vào Âm nhạc. 8. Thông tấn xã Việt Nam (2006), Việt Nam hình 
 ảnh cộng đồng 54 dân tộc, Nxb Thông Tấn. 
 Dạy Âm nhạc Gia Rai cho học sinh 
Gia Rai 9. Đặng Nghiêm Vạn (2003), Cộng đồng các 
 Hiện nay chương trình môn âm nhạc quốc gia, dân tộc Việt Nam, Nxb Đại học 
 Quốc gia TP. Hồ Chí Minh. 
trong nhà trường phổ thông Việt Nam thì ở 
Tiểu học, lớp 2 có một bài hát là dân ca 10. Jacques Dournes (1977), Potao, une théorie 
Gia Rai. Đây là niềm tự hào của tộc người du pouvoir chez les Jorai sud Indochinois, 
 Paris, Flammarion. 
Gia Rai vì có rất ít bài dân ca trong toàn bộ 
các bài hát từ lớp 1 đến lớp 9 vậy mà lại có 11. Jacques Dournes (1965), La musique chez les 
một bài dân ca Gia Rai. Jorai, Objets et mondes, Tome V, Fasc 4, 
 Paris, Musée de l’homme. 
 Giáo dục phổ thông Việt Nam thống 
nhất trong toàn quốc vì vậy các bộ môn nói 
chung và âm nhạc nói riêng đều giống 
nhau. Với chính sách dân tộc (tộc người) 
của Việt Nam hiện nay thì việc giảng dạy 
Ngày nhận bài: 13/11/2015 Biên tập xong: 15/02/2016 Duyệt đăng: 20/02/2016 
 65