Âm nhạc dân gian “Cò ke ôống kháo” trong đời sống cộng đồng làng Mường

 DI SẢN VĂN HÓA
 ÂM NHẠC DÂN GIAN “CÒ KE ÔỐNG KHÁO” 
 TRONG ĐỜI SỐNG CỘNG ĐỒNG LÀNG MƯỜNG
 TRẦN BẠCH DƯƠNG*
Tóm tắt 
 Trong bối cảnh xã hội hiện đại, nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống đứng trước nguy cơ bị quên 
lãng và mất đi, nhưng “Cò ke ôống kháo” - một loại hình âm nhạc dân gian của người Mường vẫn tồn 
tại một cách bền bỉ trong đời sống cộng đồng làng Mường. Tìm hiểu những thực hành âm nhạc “Cò ke 
ôống kháo” cũng như vai trò, ý nghĩa của “Cò ke ôống kháo” trong sinh hoạt tín ngưỡng và sinh hoạt đời 
thường của người Mường, giúp chúng ta lý giải về sức sống bền bỉ và sự trường tồn của nó trong đời sống 
văn hóa của cộng đồng làng Mường.
Từ khóa: Cò ke ôống kháo, âm nhạc dân gian, nghệ nhân dân gian, văn hóa dân gian, làng Mường, 
người Mường, Hòa Bình
Abstract
 In the context of modern society, many traditional cultural factors are facing the danger of being 
forgotten and lost, but “Co ke oong khao” - a type of folk music of Muong people still exists persistently in 
the life of Muong village community. Understanding the musical practices of “Co ke oong khao” as well 
as the role and meaning of “Co ke oong khao” in the religious activities and daily life of the Muong people 
is also to explain the enduring vitality and its longevity in the cultural life of Muong village community.
Keywords: Co ke oong khao, folk music, folk artisan, folklore, Muong village, Muong people, 
Hoa Binh
 m nhạc - theo cách hiểu đơn giản Mường có “Cò ke ôống kháo”. Thông qua mô 
 nhất, đó là sự lựa chọn, tái tạo và tả, phân tích việc sử dụng âm nhạc “Cò ke 
 Âsắp đặt âm thanh của con người. ôống kháo” của người Mường trong những bối 
Âm nhạc phổ biến ở mọi tộc người trên thế cảnh cụ thể, có thể lý giải những thông điệp 
giới, bởi vì con người ở mọi không gian và thời mà họ gửi gắm trong đó, đồng thời chỉ ra vai 
gian luôn có hứng thú với những âm thanh trò, ý nghĩa của “Cò ke ôống kháo” đối với đời 
được sắp đặt ấy. Mỗi tộc người lại có những sống cộng đồng làng Mường. 
cách thức sáng tạo và sử dụng âm nhạc khác 1. Cộng đồng làng Mường trong mối tương 
nhau, tùy vào cách họ hiểu thế nào là âm nhạc quan với “Cò ke ôống kháo” 
và nó có ý nghĩa gì đối với họ.
 Người Mường thường dùng từ xóm hay 
 Ở Việt Nam, nếu người Kinh có Nhã nhạc quêl để chỉ nơi cư trú của mình, những từ này 
cung đình, phường Bát âm; người Thái sở tương đương với làng. Dân số của một làng 
hữu các loại Pí, Tính Tẩu, Khèn bè,... thì người Mường thường ở trong khoảng vài chục gia 
 đình, mỗi gia đình có khoảng 4 - 6 người. Về 
* ThS., Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội mặt địa lý, làng Mường được phân định bằng 
 NGHIÊN CỨU
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂ N H ÓA 29
 NGHIÊN CỨU
 VĂ N H ÓA
 ranh giới của đất ở, những cánh rừng và ruộng của làng. Số lượng các nghệ nhân thường biến 
 canh tác [5, tr.28-29]. động (người mất do tuổi già, kẻ đi làm ăn xa...), 
 Jeanne Cuisinier, trong cuốn Người Mường nhưng dù số lượng ít hay nhiều thì họ chỉ tập 
 - địa lý nhân văn và xã hội học, đã dành nhiều hợp với nhau thành 01 ban nhạc ở mỗi làng. 
 trang viết về làng Mường. Bà mô tả làng Theo khảo sát của tác giả bài viết, tại thời điểm 
 Mường thường ở gần nguồn nước (suối, sông năm 2019, có những làng Mường chỉ còn 1 - 2 
 nhỏ), đây là nơi diễn ra các sinh hoạt thiết yếu nghệ nhân, không đủ để tạo thành một ban 
 hàng ngày: lấy nước, tắm giặt, rửa rau, giết nhạc, mỗi khi cần đến âm nhạc “Cò ke ôống 
 mổ gia súc, gia cầm,... và “nó rải ra trên một kháo”, họ phải “mượn” người hoặc ghép với 
 diện tích rộng hơn diện tích cần thiết cho số ban nhạc của làng khác, thậm chí có làng hoàn 
 dân” [2, tr.129]. Bà cũng viết về “lãnh chúa”1 toàn phải nhờ đến ban nhạc ở các làng lân cận. 
 với tư cách là một đặc trưng xã hội của làng Song, đó chỉ là những trường hợp hãn hữu 
 Mường, người Mường gọi vị “lãnh chúa” này không phổ biến. 
 là lang. Pierre Grossin, trong cuốn Tỉnh Mường 2. Các không gian trình diễn âm nhạc “Cò ke 
 Hòa Bình, cũng nhận định rằng, lang tức là các ôống kháo” 
 chúa đất, đứng đầu một làng, tại đây quyền 2.1. Trình diễn âm nhạc “Cò ke ôống kháo” 
 lực của lang là tuyệt đối, đặc biệt đối với việc tại đám tang 
 sở hữu và phân chia sở hữu ruộng đất [4, 
 Theo mô tả của Cuisinier, ban nhạc đám ma 
 tr.72-82]. 
 Mường là “một ban nhạc nhỏ gồm từ năm đến 
 Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, chế mười bốn người chơi nhạc”, trong đó, người 
 độ lang đạo bị xóa bỏ, vai trò của lang đã lui vào thợ kèn là quản đốc của ban nhạc, ông ta có 
 quá khứ, nhưng ở làng Mường, một số vị trí xã quyền lựa chọn kết nạp hoặc khai trừ những 
 hội và thiết chế văn hoá truyền thống như: thầy người chơi nhạc khác. Cuisinier cũng ghi nhận 
 Mo, thầy Thường, ông T’lượng, bà Mỡi, miếu thờ chỉ có 04 bài nhạc và nhận xét rằng nội dung 
 (hoặc đình), ban nhạc “Cò ke ôống kháo” hay các bài nhạc này “rất nghèo nàn” [2, tr.678-680]. 
 phường Xắc Bùa, vẫn tồn tại đến bây giờ và 
 Trong thực tế, thành viên của ban nhạc đ ...  để người 
đã thấy họ mang tới đây đàn bầu, đàn nguyệt, ta dùng đến nó.
mandolin, violon, các loại chũm chọe to nhỏ, Chúng tôi hỏi thầy Mo Bùi Văn T ở xã Sủ 
và cả những ống nứa để giữ nhịp,11 nhưng Ngòi: “Có khi nào đám tang không sử dụng âm 
có lẽ người ta dùng các nhạc khí này để làm nhạc “Cò ke ôống kháo”?”. Ông cho biết, việc 
đẹp về hình ảnh là chính, mà ít quan tâm đến không có âm nhạc “Cò ke ôống kháo” tại tang 
hiệu quả âm nhạc. lễ có lẽ chưa bao giờ xảy ra. Bản thân ông cho 
 Thứ ba, người xem rất đông, song không rằng “Cò ke ôống kháo” là một yếu tố để tăng 
chú trọng đến việc thưởng thức âm nhạc, bởi thêm sự long trọng, uy nghi của các nghi lễ. 
họ liên tục nói chuyện, xô đẩy nhau, gây ồn ào, Còn những người trong gia đình tang chủ thì 
át cả phần trình diễn của ban nhạc. tin rằng âm nhạc “Cò ke ôống kháo” là một sự 
 chăm sóc dành cho linh hồn người chết, giúp 
 2.3. Sinh hoạt âm nhạc “Cò ke ôống sáo” 
 cho linh hồn ấy được trấn an, xoa dịu, thanh 
tại nhà riêng của nghệ nhân 
 thản để trải qua các nghi lễ tang ma và về an 
 Thời gian dành cho sinh hoạt âm nhạc nghỉ ở nơi chôn cất. Bên cạnh đó, chính bản 
thường là sau bữa cơm tối và kéo dài đến đêm thân họ cũng cảm thấy được âm nhạc an ủi 
khuya. Các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” sẽ tập trước nỗi buồn tang gia (PVS, ngày 29/4/2019). 
hợp tại nhà của một thành viên trong nhóm Chi tiết các gia đình tang chủ đi mời ban nhạc, 
theo lịch hẹn trước. Họ chuẩn bị một bàn uống chăm sóc và cảm ơn họ cũng cho thấy sự tôn 
nước trà (bàn trà nước lá), thêm vài chén rượu trọng của cộng đồng đối với ban nhạc “Cò ke 
để nhấm nháp. Họ hòa tấu các bài bản với ôống kháo”.
nhau, nhận xét góp ý cho nhau về ngón đàn, Ở đám rước trong lễ hội, nếu âm thanh của 
câu nhạc, xen lẫn các câu chuyện tâm tình. Họ trống và chiêng vang xa nhằm báo hiệu cho cả 
cũng thường nhân dịp này để truyền dạy nghề làng Mường biết về hành trình của đám rước, 
cho học trò. Những buổi sinh hoạt âm nhạc thì âm nhạc “Cò ke ôống kháo” với âm lượng 
như thế diễn ra thường xuyên, nhất vào dịp nhỏ, nhẹ nhàng có lẽ là món ăn tinh thần mà 
đầu năm mới. Sau chén rượu xuân ấm áp và người ta chủ ý dành cho các vị thần trong đám 
những lời chúc tụng, việc chơi đàn và thưởng rước ấy. 
thức âm nhạc lúc này cho họ những cảm xúc Chúng tôi muốn luận xa hơn rằng, nếu 
thư giãn, thăng hoa tuyệt vời. sáng tạo và thưởng thức âm nhạc nhằm mục 
 Sinh hoạt “Cò ke ôống kháo” được coi là đích thẩm mỹ là hiện tượng phổ biến ở các 
một thú vui tao nhã và không bị kiêng kỵ như nền văn hóa, thì mặt khác, nghi lễ tín ngưỡng 
luyện tập kèn đám, trống cái. Cả làng Mường là những thực hành luôn được người ta dành 
đều biết đến sinh hoạt này, đôi khi họ còn cho những ưu tiên. Nó biểu hiện từ sự chu 
tới thưởng thức âm nhạc và tham gia vào các đáo trong chuẩn bị, bài trí các lễ vật, đồ trang 
cuộc trò chuyện. trí, đến việc dùng lời hay ý đẹp trong các bài 
3. Vai trò và ý nghĩa của “Cò ke ôống kháo” khấn Trong bối cảnh đó, âm nhạc được sử 
đối với cộng đồng làng Mường dụng ở đây là một sự sắp xếp hợp lý. “Cò ke 
 ôống kháo” đã mang lại một không gian khác 
 3.1. “Cò ke ôống kháo” đáp ứng nhu cầu 
 thường, nó như một thứ trang sức làm cho 
thẩm mỹ nghi lễ của người Mường trở nên đẹp đẽ và 
 Ở hình thức sinh hoạt “Cò ke ôống kháo” linh thiêng hơn. Nói cách khác, giá trị thẩm mỹ 
tại nhà của các nghệ nhân, chúng ta dễ dàng trong âm nhạc “Cò ke ôống kháo” là một lý do 
nhận thấy lý do chính đáng là để thỏa mãn để người Mường dùng nó trong các thực hành 
nhu cầu thẩm mỹ âm nhạc của họ. Không chỉ tín ngưỡng của mình. 
 NGHIÊN CỨU
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂ N H ÓA 33
 NGHIÊN CỨU
 VĂ N H ÓA
 Như vậy, có thể khẳng định “Cò ke ôống Gia đình tang chủ là những người phải 
 kháo” đáp ứng nhu cầu về thẩm mỹ trong sinh chịu đựng cảm giác đau đớn, xót xa khi mất đi 
 hoạt đời thường và sinh hoạt tín ngưỡng của người thân. Họ phải trải qua các chi tiết trong 
 cộng đồng làng Mường. tang lễ: sự khóc than, những người đến viếng, 
 3.2. “Cò ke ôống kháo” mang tính biểu mùi hương đậm đặc, tiếng chiêng trống, kèn 
 tượng đám và những bài bản âm nhạc “Cò ke ôống 
 kháo”. Sự chia sẻ từ âm nhạc khiến họ được an 
 Khi tổ chức tang ma hay lễ hội, người ta đều 
 ủi, thấu hiểu, có lẽ đó là lúc mà họ cảm thấy âm 
 dùng đến “Cò ke ôống kháo”, nó trở thành dấu 
 nhạc “Cò ke ôống kháo” trở nên gần gũi nhất. 
 hiệu để cộng đồng biết rằng đang có sự kiện gì 
 Ví dụ, người ta sẽ trình tấu bài Hót loóng12 mỗi 
 diễn ra ở đây. Và bởi “Cò ke ôống kháo” là của 
 khi gia đình tang chủ dùng bữa. Lúc này, họ 
 người Mường nên nó trở thành một biểu tượng 
 (những người chịu tang) ngồi lại bên nhau, an 
 góp phần tạo nên bản sắc văn hóa riêng của họ. 
 ủi và động viên nhau ăn uống, đảm bảo sức 
 Mặt khác, cách sử dụng nhạc khí dường 
 khỏe để tiếp tục trải qua các nghi thức của 
 như còn phản ánh quan điểm vũ trụ luận của 
 tang lễ. Âm nhạc của bài Hót loóng rất thong 
 người Mường và cả những điều mà người 
 thả, nhẹ nhàng, khiến người nghe có được 
 Mường trông đợi. Đi sâu vào chiều cạnh này, 
 những giây phút thư giãn, nghỉ ngơi. 
 chúng tôi nhận thấy các quan niệm về cõi trần 
 Đến sự đồng cảm trong cộng đồng làng 
 gian và cõi thiêng được bộc lộ như sau: 
 Mường 
 + Kèn, trống cái được gắn với thế giới thần 
 Tang lễ là sự kiện mà hầu hết ai cũng phải 
 và ma (cõi thiêng), chỉ dùng trong các nghi lễ, 
 trải qua trong cuộc đời của mình. Khi những 
 không sử dụng để giải trí hàng ngày.
 người đã từng chịu tang đến thăm viếng các 
 + Cò ke, ôống kháo và các nhạc khí khác 
 đám tang khác, tại đây họ lại được chứng kiến 
 gắn với thế giới người (cõi trần gian). Nó là một 
 những chi tiết mà họ đã từng trải qua và ghi 
 thành phần của cuộc sống con người, được 
 nhớ: sự khóc than, mùi hương đậm đặc, tiếng 
 các nghệ nhân dùng để giải trí hàng ngày.
 chiêng trống, kèn đám và những bài bản âm 
 Điều thú vị ở chỗ, khi ban nhạc “Cò ke ôống nhạc “Cò ke ôống kháo”. Lúc này, cảm giác 
 kháo” trình diễn tại đám tang hay lễ hội, các khi mất mát người thân trong chốc lát được 
 nhạc khí của hai thế giới này sẽ cùng hòa tấu. tái hiện. Điều đó khiến họ dễ đồng cảm với 
 Phải chăng đó là thông điệp mà người Mường gia đình tang chủ hơn. Họ nhận ra một điều 
 muốn bày tỏ một cách kín đáo rằng đây là hiển nhiên rằng, nỗi đau bởi sự chia lìa sinh 
 khoảng thời gian khác thường, là dịp để hai tử là chung đối với tất cả những người đang 
 thế giới có thể giao tiếp, đồng hành với nhau. còn sống. Điều đó tạo nên một tâm lý đồng 
 Qua đó, có thể thấy “Cò ke ôống kháo” cảm, chia sẻ chung trong cộng đồng, mà “Cò 
 mang tính biểu tượng khá rõ. Trong phạm ke ôống kháo” là một yếu tố đóng góp vào đó. 
 vi bài viết, chúng tôi chưa đề cập tới kết quả 3.4. “Cò ke ôống kháo” với vai trò giáo 
 phân tích các bài bản âm nhạc của nó, bởi lẽ dục, truyền nghề 
 mỗi tác phẩm âm nhạc sẽ mang trong nó tính 
 Các thực hành nghề nghiệp cũng như các 
 biểu tượng ít hay nhiều, điều đó xin được tiếp 
 sinh hoạt và truyền dạy “Cò ke ôống kháo”, 
 tục ở một bàn luận khác.
 phần nào cho thấy vai trò giáo dục của “Cò 
 3.3. “Cò ke ôống kháo” tạo sự đồng cảm ke ôống kháo”. Nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” 
 và chia sẻ trong cộng đồng thường kết hợp việc luyện tập và sinh hoạt 
 Từ sự đồng cảm giữa nghệ nhân “Cò ke ôống âm nhạc với truyền dạy nghề. Ngoài ra, học 
 kháo” và gia đình tang chủ trò còn được đi cùng các nghệ nhân để thực 
34 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
 DI SẢN VĂN HÓA
tập trong các dịp trình diễn “Cò ke ôống kháo”. “Cò ke ôống kháo” phần nào mang ý nghĩa 
Việc học nghề có thể kéo dài hoặc rút ngắn tùy biểu tượng, nó phản ánh quan niệm của người 
theo khả năng của học trò, những người học Mường về cõi trần gian, cõi thiêng và có thể 
giỏi thường thành nghề sau 2 - 3 năm [1]. Hơn có cả mong muốn của họ về mối quan hệ giữa 
nữa, trong quá trình truyền dạy bài bản và kỹ hai thế giới. Trong đời sống, các nghệ nhân 
thuật “Cò ke ôống kháo”, các nghệ nhân còn Mường sử dụng “Cò ke ôống kháo” vừa nhằm 
yêu cầu các học trò phải rèn luyện đạo đức, lối mục đích giải trí, vừa mang ý nghĩa giáo dục 
sống, cũng như phải am hiểu phong tục tập truyền thống. 
quán, chí ít là các thủ tục trong tang lễ để hành Từ nửa sau thế kỷ XX đến nay, cộng đồng 
xử sao cho đúng tại các không gian này. làng Mường trải qua nhiều biến động, bắt đầu 
 Đạo đức và lối sống của các nghệ nhân từ việc xóa bỏ chế độ lang đạo, gần đây là sự 
cũng tạo nên uy tín của họ trong xã hội, qua biến đổi văn hóa dưới sự tác động ngày càng 
đó họ trở thành tấm gương, hình mẫu văn hóa mạnh mẽ của xu hướng giao lưu hội nhập. 
trong cộng đồng Mường. Sự kính trọng, yêu Trong bối cảnh đó, không ít yếu tố văn hóa cổ 
mến và gần gũi của người dân Mường với các truyền bị ảnh hưởng, thậm chí dần mai một. 
nghệ nhân là những minh chứng cụ thể cho Nhưng “Cò ke ôống kháo” vẫn âm thầm tồn 
vai trò giáo dục truyền thống của “Cò ke ôống tại, như mạch nước ngầm nuôi sống các thực 
kháo”. hành văn hóa cổ truyền gắn với nó. Điều đó 
 Với người học, “Cò ke ôống kháo” là một càng khẳng định vai trò, ý nghĩa của “Cò ke 
môi trường để rèn luyện và bộc lộ tài năng. ôống kháo” đối với cộng đồng làng Mường và 
Có khá nhiều trường hợp nghệ nhân kèn và văn hóa Mường. 
các ông Mo bắt đầu sự nghiệp từ việc học tập T.B.D
và rèn luyện “Cò ke ôống kháo”. Thầy Mo Đinh 
Công T. ở xã Mỹ Hòa, huyện Tân Lạc cho biết, 
 Chú thích
nhóm nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” của ông 
 1 Người Mường gọi là Thổ Lang, người Thái gọi 
hầu hết còn có thể thực hành diễn xướng Mo. 
 là Thổ Ty, người Việt gọi là Quan Lang [2, tr. 440]. 
Hay như thầy Mo Nguyễn Văn T. ở xã Sủ Ngòi, 
 2
trước kia cũng là một nghệ nhân “Cò ke ôống Về phương diện âm nhạc học, “Cò ke ôống 
kháo”. kháo” là một dàn nhạc. Song ở bài viết này, chúng 
 tôi dùng từ “ban nhạc” để nhấn mạnh yếu tố con 
 Có thể nói rằng, ban nhạc “Cò ke ôống 
 người trong dàn nhạc đó. Đây cũng là cách gọi 
kháo” như là một môi trường để các cá nhân thông thường của người Mường dành cho tổ 
được rèn luyện và phát triển tài năng, năng lực chức dàn nhạc này.
của mình. Điều đó thêm một sự khẳng định về 
 3 “Cò ke ôống kháo” hiểu theo nghĩa đen là từ 
vai trò giáo dục của “Cò ke ôống kháo”.
 ghép của tên gọi hai nhạc khí: “Cò ke” và “ôống 
Kết luận kháo” (đàn nhị; sáo trúc). Đây là hai nhạc khí chủ 
 “Cò ke ôống kháo” - một loại hình âm nhạc chốt vì chúng diễn tấu giai điệu chính. “Cò ke 
dân gian, được người Mường sử dụng ở không ôống kháo” theo nghĩa thường dùng là một tổ 
gian sinh hoạt tín ngưỡng và cả trong sinh chức dàn nhạc gồm có “Cò ke”, “ôống kháo” và các 
hoạt đời thường. nhạc khí khác như: trống con, chũm chọe, đàn 
 tam, đàn bầu [1].
 Người Mường xem âm nhạc “Cò ke ôống 
 4 
kháo” là sản phẩm văn hóa tinh thần giàu Chiếc kèn này chỉ trình tấu một bài bản duy 
thẩm mỹ, vì thế họ dùng nó để trang sức cho nhất tên là Lâm khốc, ban nhạc “Cò ke ôống kháo” 
các nghi lễ tín ngưỡng, đồng thời là sợi dây kết thường sẽ cùng hòa tấu bài bản ấy, nhưng người 
nối tạo sự đồng cảm, chia sẻ trong cộng đồng. ta chỉ coi đó là sự hỗ trợ mà thôi.
 NGHIÊN CỨU
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂ N H ÓA 35
 NGHIÊN CỨU
 VĂ N H ÓA
 5 Có 02 người kể với tác giả bài viết câu chuyện 12 Hót loóng có nghĩa đen là uống nước cây 
 về sự tích chiếc kèn đám ma như sau: Ngày xưa, chuối. Ông Nguyễn Văn Tân ở Sủ Ngòi giải thích 
 có một anh chàng bị câm bẩm sinh, cũng vì thế rằng, tại các đám tang họ đun một nồi nước để 
 nên anh chưa được cô gái nào ưng thuận lấy làm vừa luộc thịt, vừa ninh xương. Từ nồi nước này, 
 chồng dù đã đến tuổi lập gia đình. Do đó, anh họ nấu thành món canh với lõi cây chuối rừng 
 vẫn ở với cha mẹ. Đến một ngày cha mẹ mất vì thái nhỏ. Trong đám tang đông người, thường 
 già yếu, anh rất đau buồn, muốn khóc lóc, than không thể tính toán được số lượng người ăn. Vì 
 thở với linh hồn cha mẹ nhưng ngặt nỗi không vậy, món canh chuối trở nên thuận tiện, mỗi khi 
 thốt được lời nào. Thế rồi anh chế tạo ra chiếc kèn gần hết họ chỉ cần cho thêm nước, gia vị và chuối 
 và dùng nó để cất lên những giai điệu đau buồn (các nguyên liệu luôn có sẵn) để bổ sung.
 thay cho tiếng khóc của mình. Khi mọi người biết 
 chuyện, ai cũng cảm động, và kể từ đó chiếc kèn Tài liệu tham khảo
 được người dân Mường dùng để thay lời khóc 
 1. Trần Bạch Dương (2019), “Nghệ nhân “Cò ke 
 trong đám tang (PVS, thầy Mo Đinh Công Tỉnh, xã 
 ôống kháo” trong đời sống cộng đồng Mường ở 
 Mỹ Hòa, huyện Tân Lạc và ông Bùi Quang Hiên, 
 Hoà Bình”, Tạp chí Nghiên cứu Văn hoá, số 28.
 Phó chủ tịch UBND xã Phong Phú, huyện Tân Lạc, 
 2. Jeanne Cuisinier (1948), Người Mường - Địa 
 ngày 20-21/7/2019).
 lý nhân văn và xã hội học (Bản dịch của Sở Văn 
 6
 “Hát khóc” là trình bày giọng hát có sự phụ hóa - Thông tin tỉnh Hòa Bình, tái bản lần thứ 
 họa của các nhạc khí. Người hát là một thành nhất 2007), Nxb. Lao động, Hà Nội.
 viên của ban nhạc đám ma, họ “thay lời” gia đình 
 3. Bùi Văn Kín, Mai Văn Trí, Nguyễn Phụng 
 tang chủ để thể hiện những bài ca than thở về 
 (1972), Góp phần tìm hiểu tỉnh Hòa Bình, Ty Văn 
 nỗi buồn trước sự ra đi của người chết. 
 hóa - Thông tin tỉnh Hòa Bình, Hòa Bình. 
 7 “Thết làng” nghĩa là “tết làng”.
 4. Pierre Grossin (1926) (tái bản 1994), Tỉnh 
 8 Đó là nghi lễ rước nước, rước vía lúa trong Mường Hòa Bình, Lê Gia Hội dịch, Sở Văn hoá - 
 lễ hội Khai hạ đình Ngòi; hay tới một cánh đồng Thông tin tỉnh Hòa Bình, Nxb. Lao động, Hà Nội. 
 đã chọn sẵn để chứng kiến người dân thực hiện 5. Nguyễn Ngọc Thanh, Trần Hồng Thu (chủ 
 đường cày đầu tiên trong năm mới ở lễ hội Khai biên) (2009), Tri thức địa phương của người Mường 
 hạ Mường Bi; hoặc đơn giản hơn là tại lễ hội rước trong sử dụng và quản lý tài nguyên thiên nhiên, 
 Bụt, xã Nhân Nghĩa, đoàn rước chỉ thực hiện một Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
 hành trình vòng quanh làng xóm, rồi dừng chân 
 6. Bùi Thiện (sưu tầm, biên dịch, giới thiệu) 
 ở cánh đồng trước nơi thờ tự để tiến hành lễ 
 (2015), Đẻ đất đẻ nước và phong tục đạo lý nhân 
 cúng tế. văn Mường, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
 9
 Nhịp trống chiêng đánh trì thục: Tùng, tùng 7. Ủy ban nhân dân tỉnh Hòa Bình (2010), Mo 
 - cheng (ứng với trường độ âm nhạc phương Tây mường Hòa Bình, Hòa Bình.
 là: đen, đen - trắng).
 10 Bản nhạc Đi đường được dùng ở lễ hội Khai Ngày nhận bài: 16 - 01 - 2020
 hạ Mường Bi và lễ rước Bụt xã Nhân Nghĩa. Riêng Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 2 - 2020
 ở lễ Khai hạ đình Ngòi, Ban tổ chức yêu cầu ban Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2020
 nhạc “Cò ke ôống kháo” tập luyện và chơi theo 
 bản nhạc Lưu thủy của người Kinh được phát trên 
 một chiếc loa di động kéo đi cùng với đoàn rước.
 11 Người ta cắt các ống nứa to, dài khoảng 1m 
 hoặc ngắn hơn, giao cho các thiếu nữ mỗi người 
 cầm hai ống, họ dộng một đầu ống xuống đất 
 theo nhịp, và thỉnh thoảng lại đập hai ống này vào 
 nhau. Có lẽ là một sáng kiến ở thời gian gần đây.
36 Số 31 (Tháng 3 - 2020)