Tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến việc bảo đảm quyền của người khuyết tật

VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 1 (2019) 43-52 
43 
 Review article 
The Impacts of Industry 4.0 on the Rights 
of People with Disabilities 
Nguyen Thu Trang* 
National Economics University, 
No. 207 Giai Phong Road, Hai Ba Trung Distric, Hanoi, Viet Nam 
Received 12 January 2019 
Revised 03 February 2019; Accepted 04 March 2019 
Abstract: We are at the dawn of the industrial revolution 4.0. What will the industry 4.0 
impact on the rights of people with disabilities. This paper aims at exploring the primary 
issues in connection with the impacts of the industry 4.0 on the rights of people with 
disabilities. This paper is therefore divided into four sections. The first section will 
provide an overview of the industry 4.0, the second section will provide an overview of 
the rights of people with disabilities, the third section will analyze the impacts of industry 
4.0 on the rights of people with disabilities, and the last one will produce some 
recommendations for ensuring the rights of people with disabilities in the industry 4.0. 
Keywords: Person with a disability, industry 4.0, discrimination, the rights of a person 
with a disability. 
*
_______ 
* Corresponding author. 
 E-mail address: thutrang8861@gmail.com 
 https://doi.org/10.25073/2588-1167/vnuls. 4141 
VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 1 (2019) 43-52 
44 
Tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến việc 
 bảo đảm quyền của người khuyết tật 
Nguyễn Thu Trang* 
Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, 
207 Giải Phóng, Đồng Tâm, Hai Bà Trưng, Hà Nội 
Nhận ngày 12 tháng 01 năm 2019 
Chỉnh sửa ngày 03 tháng 02 năm 2019; Chấp nhận đăng ngày 04 tháng 03 năm 2019 
Tóm tắt: Việt Nam và thế giới đang đứng trước bình minh của cách mạng công nghiệp 
lần thứ tư. Một vấn đề đặt ra là cách mạng công nghiệp 4.0 có tác động như thế nào đến 
việc bảo đảm quyền của người khuyết tật. Bài viết này có mục đích giải quyết những vấn đề 
sơ khai về tác động của cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến việc bảo đảm quyền của 
người khuyết tật. Theo đó, bài viết được chia thành bốn phần như sau: Phần thứ nhất trình 
bày khái quát về cách mạng công nghiệp lần thứ tư, phần thứ hai trình bày khái quát về 
quyền của người khuyết tật, phần thứ ba trình bày những tác động của cách mạng công 
nghiệp lần thứ tư đối với việc bảo đảm quyền của người khuyết tật và phần thứ tư trình bày 
các giải pháp nhằm bảo đảm quyền của người khuyết tật trong thời đại công nghiệp 4.0. 
Từ khóa: Trách nhiệm giải trình tư pháp; tư pháp, tòa án; thẩm phán; pháp luật quốc tế; 
các quốc gia. 
1. Khái quát về cách mạng công nghiệp lần 
thứ tư * 
Hiện nay, lịch sử loài người đang ở trong 
thời kỳ đầu của cách mạng công nghiệp lần thứ 
tư. Theo PriceWater House Coopers, cách mạng 
công nghiệp lần thứ tư tập trung đến số hoá (mã 
hoá) tất cả các tài sản hữu hình và tích hợp 
trong hệ thống kinh tế số (digital ecosystems) 
_______ 
* Tác giả liên hệ. 
 Địa chỉ Email: thutrang8861@gmail.com 
 https://doi.org/10.25073/2588-1167/vnuls. 4141 
với các chuỗi giá trị [1, tr.6]. Theo Bộ Công 
nghiệp Cộng hoà Indonesia, điểm mấu chốt 
trong khái niệm công nghiệp 4.0 là nâng cao 
hiệu quả sản xuất bằng việc sử dụng sự kết nối 
và công nghệ thông tin (information & 
communication technology) [2, tr.3]. Theo 
Delloite, cách mạng công nghiệp 4.0 được dựa 
trên nền tảng hệ thống kết nối không gian số - 
thực thể (CPPS) [3, tr.3]. Bộ công nghiệp 
Australia có một định nghĩa tương đối đầy đủ 
về cách mạng công nghiệp 4.0 như sau: 
N.T. Trang / VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 1 (2019) 43-52 
45
“Tương tự như internet đã tạo ra giá trị vô 
cùng to lớn bằng việc kết nối con người thực 
tại, thì trong thời đại công nghiệp lần thứ tư, sẽ 
có sự kết nối vật (Internet of Things), theo đó 
các vật sẽ được kết nối với nhau. Hệ thống kết 
nối không gian số - thực thể sẽ tạo ra sản xuất 
thông minh, ở đó các sản phẩm trí tuệ, máy 
móc, mạng lưới, hệ thống độc lập tương tác và 
kết nối với nhau trên một quy trình sản xuất 
thống nhất - giảm thiểu sự can thiệp của con 
người.” [4, tr.6] 
Có thể thấy rằng, các khái niệm về cách 
mạng công nghiệp 4.0 có sự khác nhau về ngôn 
ngữ diễn đạt. Tuy nhiên, về mặt nội dung các 
khái niệm đều thể hiện rõ cách mạng công 
nghiệp 4.0 được phát triển trên nền tảng số hoá 
và kết nối. 
Trước tiên, trong thời đại công nghiệp 4.0, 
mọi thứ được mã hoá và kết nối với nhau 
(digital transformation). Như vậy, các vật sẽ 
được gắn chip và bộ cảm biến thông minh và 
chúng được kết nối với nhau. Các thông tin của 
các thực thể và con người đều được mã hoá và 
đưa vào hệ thống chung. Theo nghiên cứu của 
Price Water House Coopers thì số hoá (mã hoá) 
mang lại hiệu quả cho các doanh nghiệp với kỳ 
vọng là giảm 3,6% chi phí hoạt động và hiệu 
quả tăng 4,1% [1, tr.13]. Hệ thống kết nối 
không gian số - thực thể (CPPS) dẫn đến hình 
thành mạng lưới sản ...  lao 
động nói chung và người lao động khuyết tật 
nói riêng khó có khả năng phát huy tác dụng. 
Bởi vì, với các hợp đồng ngắn hạn, có tính chất 
khoán việc, các bên sẽ tránh việc áp dụng Bộ 
luật lao động, thay vào đó các quy định của Bộ 
luật dân sự sẽ được các bên lựa chọn. Như vậy, 
quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động 
nói chung và người lao động khuyết tật nói 
riêng không còn được bảo đảm bởi các quy 
định khắt khe của luật lao động. 
Thứ ba, cách mạng công nghiệp 4.0 với quá 
trình tự động hoá và robot thay thế con người 
diễn ra nhanh chóng sẽ dẫn đến thay đổi cơ cấu 
lao động. Nhiều vị trí công việc có nguy cơ bị 
đe doạ thay thế bởi robot và trí tuệ nhân tạo. 
“Theo các phân tích của Đại học Oxford và 
Ngân hàng Thế giới, 35% việc làm ở UK sẽ 
được thay thế bởi tự động hoá; ở nước OECD, 
57% việc làm bị đe doạ, ở Trung Quốc, tỷ lệ 
việc làm bị đe doạ là 77% và Ethiopia là 85%. 
Điều này sẽ xảy ra nhanh chóng: theo báo cáo 
gần đây của công ty nghiên cứu thị trường 
company Forrester thì đến năm 2021, 6% việc 
làm ở Hoa Kỳ được tự động hoá.” [11, tr.6]. 
Đây là thực tế sẽ xảy ra không xa. Như vậy, 
một số lượng rất lớn người lao động bị mất việc 
làm. Vậy những người khuyết tật thì sao? 
Đương nhiên, những người lao động khuyết tật 
cũng sẽ bị mất việc làm trong xu thế chung của 
toàn cầu. Như vậy, quyền có việc làm của con 
người nói chung và người khuyết tật nói riêng 
bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi cách mạng công 
nghiệp lần thứ tư. Có thể dự đoán hệ quả của 
cách mạng công nghiệp 4.0 đến việc bảo đảm 
quyền lao động, quyền bình đẳng và không 
phân biệt đối xử của người khuyết tật như sau: 
Một là, những người có khiếm khuyết về 
tinh thần có nguy cơ mất việc làm và không có 
việc làm cao nhất. Trong thời đại công nghệ số, 
đòi hỏi lao động phải có trình độ cao, sự khiếm 
khuyết về tinh thần có thể sẽ là những lí do để 
người sử dụng lao động từ chối tuyển dụng 
hoặc chấm dứt quan hệ lao động với người 
khuyết tật. 
Hai là, những người khuyết tật về thể chất 
nhưng không có trình độ chuyên môn cao cũng 
có nguy cơ mất việc làm. Sự thay đổi của công 
nghệ, dẫn đến nhu cầu lao động giản đơn hoặc 
trung cấp giảm đi. 
Như vậy, người có khiếm khuyết về tinh 
thần và người khuyết tật không có trình độ 
chuyên môn cao là hai nhóm đối tượng có nguy 
cơ chịu ảnh hưởng tiêu cực của cách mạng công 
nghiệp 4.0 nhất. Họ sẽ phải đối mặt với những 
hình thức phân biệt đối xử mới phù hợp với sự 
phát triển của công nghiệp 4.0. Đặc biệt sự 
phân biệt đối xử được bao bọc bởi những yếu tố 
như “tính chất của công việc” đòi hỏi phải có 
trình độ chuyên môn phù hợp. Bên cạnh đó, họ 
cũng sẽ phải đối mặt với những cuộc chiến 
pháp lí liên quan đến việc cho thôi việc hoặc 
chấm dứt hợp đồng lao động hàng loạt. Hơn 
nữa, với xu thế ký hợp đồng ngắn hạn mang 
tính chất khoán việc, các hợp đồng này có tính 
chất của một hợp đồng dân sự thông thường mà 
không phải là hợp đồng lao động. Vì vậy các 
quy định khắt khe về các trường hợp sa thải, 
chấm dứt hợp đồng lao động không được áp 
dụng đối với các quan hệ hợp đồng này, điều 
này càng giúp cho việc chấm dứt hợp đồng trở 
nên dễ dàng hơn. 
4. Các giải pháp bảo đảm quyền của người 
khuyết tật trong bối cảnh cách mạng công 
nghiệp 4.0 ở Việt Nam 
Những phân tích trên cho thấy, cách mạng 
công nghiệp 4.0 góp phần nâng cao khả năng 
bảo đảm quyền của người khuyết tật nhưng 
cũng đồng thời hình thành những nguy cơ ảnh 
hưởng tiêu cực đến việc bảo đảm quyền của 
người khuyết tật. Để hạn chế những ảnh tiêu 
cực của cách mạng công nghiệp 4.0 đối với việc 
bảo đảm quyền của người khuyết tật, chúng tôi 
đề xuất các giải pháp sau: 
Thứ nhất, cần tiếp tục hoàn thiện các quy 
định pháp luật về quyền của người khuyết tật. 
Để bảo đảm quyền của người khuyết tật, trước 
tiên, các quy định của pháp luật về quyền của 
người khuyết tật cần tiếp tục được hoàn thiện. 
Hiện nay, các quy định pháp luật về quyền của 
người khuyết tật đã được thể hiện trong Luật 
N.T. Trang / VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 1 (2019) 43-52 
50
người khuyết tật năm 2010 và các văn bản 
hướng dẫn thi hành. Tuy nhiên, nhiều quy định 
còn khá chung chung, chưa cụ thể. Vì vậy, 
chúng tôi đề xuất các quy định về quyền của 
người khuyết tật cần tiếp tục được hoàn thiện 
theo hướng sau: 
Cần có hướng dẫn, giải thích cụ thể về phân 
biệt đối xử vì lí do khuyết tật. Quy định về 
chống phân biệt đối xử vì lí do khuyết tật có thể 
được hướng dẫn bởi một văn bản quy phạm 
dưới luật hoặc giải thích bởi án lệ của toà án. 
Theo chúng tôi, phân biệt đối xử vì lí do khuyết 
tật là dành cho người khuyết tật sự đối xử kém 
thuận lợi hơn so với người không khuyết tật 
hoặc áp đặt những điều kiện bất hợp lí làm cho 
người khuyết thật không thể thực hiện quyền, 
nghĩa vụ của mình. Với cách giải thích này, quy 
định chống phân biệt đối xử vì lí do khuyết tật 
có thể bao quát cả trường hợp lạm dụng công 
nghệ để đối xử kém thuận lợi hơn cho người 
khuyết tật, hoặc tạo ra các rào cản bất hợp lí 
làm cho người khuyết tật không thể thực hiện 
được quyền hoặc nghĩa vụ của mình. Ví dụ, 
trong công ty có người khuyết tật bị mất cả hai 
tay, cửa ra vào sử dụng hệ thống nhận dạng vân 
tay mà không có hệ thống thay thế dành riêng 
cho người lao động khuyết tật bị mất cả hai tay 
là phân biệt đối xử. 
Tiếp tục hoàn thiện các quy định về quyền 
tiếp cận của người khuyết tật trong thời kỳ công 
nghiệp 4.0. Theo đó hệ thống internet of things 
và công nghệ số cần bảo đảm khả năng tiếp cận, 
tham gia, sử dụng hệ thống internet of things, 
tiếp cận và xử lí thông tin. Nhà nước cần có 
chính sách khuyến khích sản xuất các thiết bị 
thông minh dành riêng cho người khuyết tật các 
dạng. Các chính sách khuyến khích bao gồm 
miễn, giảm thuế. Ngoài ra các doanh nghiệp sản 
xuất thiết bị thông minh dành riêng cho người 
khuyết tật đạt một số lượng hoặc tỷ lệ nhất định 
còn được xem xét miễn, giảm thuế tương ứng 
đối với các hoạt động sản xuất, kinh doanh 
khác. Các quy định bảo đảm quyền tiếp cận của 
người khuyết tật trong thời đại công nghiệp 4.0 
giúp cho người khuyết tật theo kịp với sự phát 
triển của thời đại, gia nhập vào thế giới số một 
cách bình đẳng và đầy đủ như người không 
khuyết tật. 
Nhà nước cần luật hoá nhu cầu sử dụng trợ 
giúp pháp lí của người khuyết tật thành quyền 
tiếp cận trợ giúp pháp lí của người khuyết tật. 
Trừ những người khuyết tật có điều kiện kinh tế 
có khả năng tiếp cận dịch vụ hỗ trợ pháp lí của 
luật sư, những người khuyết tật còn lại gặp khó 
khăn trong việc tiếp cận các hỗ trợ pháp lí. Do 
đó, việc ghi nhận trong luật quyền tiếp cận trợ 
giúp pháp lí của người khuyết tật là rất cần 
thiết. Để quyền này có thể được thực hiện trên 
thực tế, cần thiết lập các trung tâm hỗ trợ pháp 
lí cho người khuyết tật tại các hiệp hội hoặc tổ 
chức của người khuyết tật, sở tư pháp các tỉnh, 
thành phố trực thuộc trung ương cũng cần giao 
nhiệm vụ trợ giúp pháp lí cho người khuyết tật 
cho đơn vị trợ giúp pháp lí. Bên cạnh đó, các cơ 
sở đào tạo luật cần được khuyến khích thành 
lập trung tâm trợ giúp pháp lí trong đó có phòng 
trợ giúp pháp lí cho người khuyết tật. Người 
khuyết tật nặng hoặc người khuyết tật đặc biệt 
nặng và có hoàn cảnh kinh tế khó khăn được trợ 
giúp pháp lí miễn phí. Kinh phí phục vụ cho 
hoạt động của các trung tâm này cần được huy 
động từ các nguồn tài trợ của xã hội. 
Thứ hai, hoàn thiện các quy định của pháp 
luật lao động nhằm bảo vệ quyền và lợi ích của 
người lao động khuyết tật. Như phần trên đã 
phân tích, các thiết chế như công đoàn, thoả 
ước lao động tập thể, hợp đồng lao động dài 
hạn không còn là công cụ hữu hiệu bảo vệ 
quyền và lợi ích của người lao động nói chung 
và người lao động khuyết tật nói riêng. Vì vậy, 
nếu các quy định của pháp luật lao động không 
thay đổi để phù hợp với điều kiện kinh tế xã hội 
mới thì pháp luật lao động sẽ không còn là công 
cụ hữu hiệu để bảo vệ người lao động. Chúng 
tôi đề xuất phương án: 
- Thay vì chú trọng vào công đoàn cấp cơ 
sở, pháp luật lao động cần chú trọng đến vai trò 
của công đoàn địa phương hoặc công đoàn 
ngành trong việc bảo vệ người lao động. Như 
vậy, người lao động có thể gia nhập công đoàn 
địa phương hoặc công đoàn ngành để bảo vệ 
quyền và lợi ích hợp pháp của mình. 
N.T. Trang / VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 1 (2019) 43-52 
51
- Cần đa dạng hoá các loại hợp đồng lao 
động, với các thoả thuận linh hoạt về thời hạn 
hợp đồng, công việc, thời giờ làm việc... Pháp 
luật không nên hạn chế quyền thoả thuận về 
thời hạn hợp đồng, phạm vi công việc, thời giờ 
làm việc, thời giờ nghỉ ngơi, các trường hợp 
chấm dứt hợp đồng lao động và các nội dung 
khác. Tuy nhiên các quyền lợi cơ bản của người 
lao động cần được bảo đảm. Để tránh việc 
người sử dụng lao động lẩn tránh pháp luật 
bằng cách áp dụng các quy định của Bộ luật dân 
sự đối với các hợp đồng làm việc ngắn hạn, 
pháp luật cần ghi nhận người lao động có quyền 
lựa chọn luật áp dụng là Bộ luật lao động hay 
Bộ luật dân sự. 
Thứ ba, thực hiện chính sách giáo dục trọn 
đời cho người khuyết tật. Cách mạng công 
nghiệp 4.0 dẫn đến sự thay đổi cơ cấu lao động 
trong xã hội, nhiều ngành nghề mất đi nhưng lại 
có những ngành nghề mới xuất hiện [12, tr.5]. 
Như vậy, người khuyết tật cũng phải sẵn sàng 
với những thay đổi này. Nhà nước và xã hội cần 
có chiến lược đào tạo suốt đời. Các chương 
trình đào tạo cần thay đổi theo hướng, người 
khuyết tật có thể tiếp cận với những cái mới và 
có khả năng học tập lâu dài. Quyền học tập suốt 
đời của người khuyết tật cần được bảo đảm trên 
thực tiễn mà không phục thuộc vào khuyết tật, 
tuổi tác. Các trường Đại học, các cơ sở dạy 
nghề cần đi tiên phong trong việc đào tạo suốt 
đời cho người lao động và có những chính sách 
ưu đãi, khuyến khích người khuyết tật tham gia 
học tập. Đương nhiên, các cơ sở đào tạo, cơ sở 
dạy nghề cung cấp dịch vụ đào tạo thường 
xuyên cho người khuyết tật sẽ được hưởng 
những chính sách ưu đãi nhất định từ Nhà nước. 
Ví dụ, các chính sách hỗ trợ tài chính, chính 
sách ưu đãi về thuế, phí đối với các hoạt động 
phải chịu thuế, phí. Học tập suốt đời giúp cho 
người khuyết tật luôn cập nhật kiến thức mới, 
bảo đảm khả năng gia nhập và thực hiện các 
quyền trên thực tế. Điều này hoàn toàn đúng 
trong thời đại công nghiệp 4.0. Khi mà nhu cầu 
lao động có kĩ năng cao cấp tăng trong khi đó 
nhu cầu lao động có kĩ năng thấp, không qua 
đào tạo giảm. [9, tr.4] 
Thứ tư, nâng cao năng lực của các tổ chức, 
hiệp hội của người khuyết tật trong việc bảo vệ 
quyền và lợi ích hợp pháp của người khuyết tật. 
Vai trò của các tổ chức, hiệp hội của người 
khuyết tật là rất quan trọng trong việc bảo vệ 
nhóm người khuyết tật yếu thế khỏi những hành 
vi xâm phạm, lạm dụng của các chủ thể khác 
trong xã hội. Vì vậy, các tổ chức, hiệp hội này 
cần có quyền yêu cầu chấm dứt vi phạm, khiếu 
nại, tố cáo, khởi kiện các chủ thể có hành vi 
xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của người 
khuyết tật nói chung. Các tổ chức, hiệp hội của 
người khuyết tật cần có quyền nhân danh cá 
nhân người khuyết tật yêu cầu các cá nhân, tổ 
chức xâm phạm quyền của người khuyết tật 
chấm dứt hành vi vi phạm. Các tổ chức, hiệp 
hội của người khuyết tật cũng cần có quyền 
nhân danh cá nhân người khuyết tật khởi kiện, 
khiếu nại hoặc yêu cầu các cơ quan nhà nước, 
tổ chức có thẩm quyền bảo vệ quyền và lợi ích 
hợp pháp của người khuyết tật. 
5. Kết luận 
Cách mạng công nghiệp 4.0 mang đến cơ 
hội lớn để người khuyết tật thực hiện được 
quyền của người khuyết tật trên thực tế khi mà 
các rào cản về thể chất bị xoá nhoà. Tuy nhiên, 
cách mạng công nghiệp 4.0 cũng gây ra những 
thách thức nhất định đối với người khuyết tật. 
Những thách thức xuất phát từ sự thay đổi của 
cách thức sản xuất, kinh doanh. Một số lượng 
không nhỏ người khuyết tật có nguy cơ bị bỏ lại 
phía sau, đồng thời một lực lượng lớn người 
khuyết tật có thể mất việc làm hoặc phải thay 
đổi việc làm do có sự thay thế bởi trí tuệ nhân 
tạo và robot. Vì vậy, quyền của người khuyết 
tật bị ảnh hưởng đáng kể. Để bảo đảm quyền 
của người khuyết tật trong thời đại công nghiệp 
4.0 cần thực hiện các giải pháp sau: (1) cần tiếp 
tục hoàn thiện các quy định của pháp luật về 
quyền của người khuyết tật; (2) tiếp tục hoàn 
thiện các quy định của pháp luật lao động; (3) 
thực hiện chính sách học tập trọn đời; và (4) 
nâng cao vai trò của các tổ chức, hiệp hội của 
người khuyết tật. 
N.T. Trang / VNU Journal of Science: Legal Studies, Vol. 35, No. 1 (2019) 43-52 
52
Tài liệu tham khảo 
[1] [PWC (2016), 2016 Global Industry 4.0 Survey, 
Industry 4.0: Building the digital enterprise, 
www.pwc.com/industry40; 
[2] Ministry of Industry of Republic of Indonesia 
(2017), Chances and Challenges of Industry 4.0 
Workforce; 
[3] Delloite (2015), Industry 4.0 Challenges and 
solutions for the digital transformation and use of 
exponential technologies; 
[4] Prime Minister’s Industry 4.0 Taskforce (2017), 
Industry 4.0 Testlabs in Australia Preparing for 
the Future, Australian Government, Swinburne 
Research; 
[5] Đỗ Hạnh Nga (2011), Những khó khăn của gia 
đình có trẻ khuyết tật phát triển và nhu cầu của họ 
đối với dịch vụ xã hội, Kỉ yếu Hội thảo Khoa học 
Công tác xã hội-kết nối và chia sẻ, Trường Đại 
học KHXH&NV TpHCM tổ chức, 11/11/2011; 
[6] United Nations, From Exclusion to Equality - 
Realizing the rights of persons with disabilities, 
Handbook for Parliamentarians on the Convention 
on the Rights of Persons with Disabilities and Its 
Optional Protocol, No. 14 - 2007; 
[7] Lelia Helms (2010), Disability Litigation and 
Universities in Universities in Australia and the 
United States: A Comparative Perspective, 
International Journal of Law & Education, 1836-
9030 Vol 15, No 1, 2010, pp. 79-107; 
[8] Bonnie Poitras Tucker (1995), The Disability 
Discrimination Act: Ensuring Rights of 
Australians With Disabilities, Particularly 
Hearing Impairments, Monash University Law 
Review [Vol 21, No 1 '95] ; 
[9] Klaus Schwab, The Fourth Industrial Revolution: 
what it means and how to respond, World 
Economic Forum, 
https://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-
fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-
how-to-respond; 
[10] Viện Nghiên cứu Phát triển Xã hội (2013), Chi phí 
kinh tế của sống với khuyết tật và kỳ thị ở Việt 
Nam, Nhà xuất bản lao động, Hà Nội; 
[11] Sherif Elsayed-Ali (2016), Our human rights 
need to adapt, and fast, if they're to keep up 
with technology, World Economic Forum, 
https://www.weforum.org/agenda/2016/12/five
-ways-technology-is-shaping-the-future-of-
human-rights; 
[12] Meg Whitman (2017), The case for optimism as 
we face a daunting wave of technological change, 
https://www.weforum.org/agenda/2017/01/case-
for-optimism-tech-change.