Bộ gõ cơ thể từ khái niệm đến ứng dụng trong giáo dục âm nhạc

 TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH HO CHI MINH CITY UNIVERSITY OF EDUCATION
 TẠP CHÍ KHOA HỌC JOURNAL OF SCIENCE
 ISSN: KHOA HỌC GIÁO DỤC EDUCATION SCIENCE
1859-3100 Tập 16, Số 4 (2019): 170-179 Vol. 16, No. 4 (2019): 170-179
 Email: tapchikhoahoc@hcmue.edu.vn; Website:  
 BỘ GÕ CƠ THỂ 
 TỪ KHÁI NIỆM ĐẾN ỨNG DỤNG TRONG GIÁO DỤC ÂM NHẠC 
 Nguyễn Đăng Bửu 
 Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam,Thành phố Hồ Chí Minh 
 Tác giả liên hệ: Nguyễn Đăng Bửu – Email: dangbuu2013@gmail.com 
 Ngày nhận bài: 19-10-2018; ngày nhận bài sửa: 28-10-2018; ngày duyệt đăng: 25-4-2019 
TÓM TẮT 
 Bộ gõ cơ thể (Body Percussion), một công cụ dạy học âm nhạc của phương pháp Orff-
Schulwerk, là nghệ thuật tạo nên các âm thanh bằng sự tương tác của các bộ phận của cơ thể. Bài 
viết gồm những kiến thức cơ bản về bộ gõ cơ thể trong dạy học âm nhạc nhằm giúp giáo viên và 
sinh viên sư phạm âm nhạc thực hiện tốt nhiệm vụ sư phạm của mình khi chương trình mới được áp 
dụng trong thời gian tới. 
 Từ khóa: bộ gõ cơ thể, các nội dung dạy học âm nhạc, phương pháp Orff-Schulwerk, 
phương pháp dạy học âm nhạc mới. 
1. Mở đầu 
 Từ xa xưa, con người đã tạo ra những hoạt động mang tính nghệ thuật như hát, múa, 
để thể hiện quá trình lao động, đời sống, tâm linh, tạo ra các điệu nhảy bằng những cách 
thức vỗ vào cơ thể với mục đích giao tiếp, sinh hoạt, thờ cúng tín ngưỡng. Do đó, từ “buổi 
bình minh” của nhân loại, con người đã biết dùng cơ thể như một nhạc cụ để tạo ra âm 
thanh (Naranjo, 2013); vì thế, bộ gõ cơ thể được cho là có nguồn gốc xuất phát từ thời tiền 
sử dưới góc nhìn của các nhà Xã hội học, Nhân chủng học và Âm nhạc dân tộc học. Con 
người kể từ thời tiền sử luôn có âm nhạc trong tầm tay, như vậy có thể nhận định, nhạc cụ 
đầu tiên của con người chính là cơ thể. Thông qua nhiều giai đoạn của lịch sử phát triển, bộ 
gõ cơ thể ngoài việc trở thành môn nghệ thuật trong biểu diễn âm nhạc, còn được ứng dụng 
trong các phương pháp giáo dục âm nhạc hiện đại ở thế kỉ XX. Với quan điểm “âm thanh 
đi trước kí hiệu”, hướng việc vận động cơ thể giúp phát triển trí não và năng lực cảm thụ 
âm nhạc, cũng chính là cơ sở để hệ thống hóa, xây dựng và phát triển bộ gõ cơ thể từ mức 
độ thấp đến cao. Những phân tích dưới đây sẽ làm rõ khái niệm, quá trình hình thành và 
phát triển, đặc điểm âm nhạc và tính ứng dụng của bộ gõ cơ thể trong giáo dục âm nhạc 
cũng như trong thực tế đời sống. 
2. Nội dung 
2.1. Quá trình hình thành và phát triển của bộ gõ cơ thể 
 Sự hình thành và phát triển của bộ gõ cơ thể trong giáo dục âm nhạc, nhờ sự đóng 
góp của các nhà Âm nhạc dân tộc học và Sư phạm âm nhạc nổi tiếng trên thế giới như: 
 170 
TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM Nguyễn Đăng Bửu 
Jaques-Dalcroze1, Zoltán Kodály2, Carl Orff3, Gunild Keetman4, Frank Churchley5 
Trước khi có được thuật ngữ Body Percussion, là quá trình nghiên cứu âm nhạc của các 
nhà Dân tộc học về các tộc người. Jaques-Dalcroze đã dành nhiều năm sống ở Bắc Phi, đặc 
biệt tại Algeria, nghiên cứu những đặc điểm vận động cơ thể trong các hoạt động sinh hoạt 
đời sống của người dân bản địa và đã áp dụng trong phương pháp dạy học âm nhạc của 
ông với công cụ “vận động và cảm thụ âm nhạc”. Warner và Babatunde (1965) đã cho 
xuất bản ấn phẩm “Musical Istruments of Africa”, trong chương đầu tiên đã giới thiệu về 
Body Percussion. Warner và Babatunde đã giải thích khái niệm “body percussion” dưới 
góc độ dân tộc học và nêu rõ tầm quan trọng của phương thức âm nhạc này trong các hình 
thức sinh hoạt của các bộ lạc Từ những nghiên cứu trên, các nhà sư phạm âm nhạc đã 
tìm hiểu và vận dụng vận động cơ thể vào phương pháp giáo dục âm nhạc của mình, với 
quan niệm cơ thể chính là một nhạc cụ giúp người học trải nghiệm âm nhạc. Các nhà sư 
phạm âm nhạc sử dụng thuật ngữ “body percussion” trong các tài liệu dạy học âm nhạc 
trong nhà trường; trong đó, Orff-Schulwerk đã phát triển bộ gõ cơ thể thành một công cụ 
dạy học âm nhạc quan trọng trong hệ thống phương pháp của ông. Ngoài ra, bộ gõ cơ thể 
còn được ứng dụng trong các lĩnh vực khác như: về y tế: điều trị tâm lí, các hội chứng về 
thần kinh và não bộ; về thể dục thể thao: rèn luyện và phát triển thể chất 
2.1.1. Khái niệm 
 Thuật ngữ Body Percussion (được dịch sang tiếng Việt là bộ gõ cơ thể) – là một từ 
ghép của hai từ body (cơ thể) và percussion (bộ gõ), mang ý nghĩa âm thanh được tạo ra từ 
cơ thể. Cơ thể chính là nhạc cụ ban đầu trong hoạt động dạy học âm nhạc, giúp học sinh 
trải nghiệm âm nhạc thông qua vận động, để tạo ra âm thanh và nhịp điệu. Cũng như các 
nhạc cụ bộ gõ khác, phát ra âm thanh bằng cách chạm, vỗ, lắc vào nhạc cụ để tạo rung 
động, bao gồm: tiếng vỗ tay (clapping), búng ngón tay (snapping), vỗ ngực (slapping on 
the chest), vỗ đùi (slapping on the thigh), và dậm chân (stamping). Đây chính là năm âm 
thanh cơ bản của BỘ GÕ CƠ THỂ, ngoài ra còn có những động tác khác. 
2.1.2. Sự hình thành 
 Theo nghiên cứu Âm nhạc dân tộc học, bộ gõ cơ thể có nguồn gốc rất đa dạng và 
phong phú, xuất hiện hiện trong các hình thức sinh hoạt, hoạt động múa hát, lao động, giao 
tiếp và nghi lễ của các bộ lạc ở châu Phi, Đông Nam Á, châu Mĩ... Những thổ dân của các 
bộ lạc họ sử dụng các vận động cơ thể này để thể hiện các nghi thức sinh hoạt thờ cúng 
thần linh, lễ tế, tái hiện việc lao động, các mối quan hệ xã hội, thông qua đó để giao tiếp 
với nhau thay ngôn ngữ nói. Theo thời gian, bộ gõ cơ thể được hình thành nên từ những 
1 Jaques-Dalcroze (1865 – 1950): là nhà soạn nhạc, sư phạm âm nhạc người Thuỵ Sĩ. Ông đã sáng tạo ra phương pháp 
giáo dục âm nhạc Dalcroze. 
2 Zoltán Kodály (1882 – 1967): là nhà soạn nhạc, sư phạm âm nhạc người Hungari. Ông đã sáng tạo ra phương pháp giáo 
dục âm nhạc Kodály. 
3 Carl Orff (1895 – 1982): là nhà soạn nhạc, sư phạm âm nhạc người Đức. Ông đã cùng Gunild Keetman sáng tạo ra 
phương pháp giáo dục âm nhạc Orff-Schulwerk. 
4 Gunild Keetman (1904 – 1990): đồng sáng lập phương pháp giáo dục âm nhạc Orff-Schuwerk. 
5 Frank Churchley (1930): là nhà giáo dục, nghệ sĩ Piano người Canada. 
 171 
TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM Tập 16, Số 4 (2019): 170-179 
nét sinh hoạt cộng đồng của các tộc người, được gìn giữ và phát triển cho đến ngày nay, tất 
cả trở thành nét nghệ thuật đặc trưng trong văn hóa bản địa (Prezi, 2015). Đơn cử các thể 
loại âm nhạc sau: 
 - Thể loại Gumboot được tìm thấy ở Châu Phi, họ sử dụng bộ gõ cơ thể như một bộ 
trống để ra hiệu với nhau trong quá trình lao động khai thác kim cương thời thuộc địa. 
Ngày nay, Gumboot phát triển thành vũ điệu để tôn vinh những cuộc đấu tranh trong quá 
khứ. 
 - Thể loại Saman được tìm thấy ở Indonesia. Đây là điệu múa trong nghi lễ tôn giáo 
truyền thống của người Indonesia, họ sử dụng bộ gõ cơ thể một cách khéo léo và tinh tế ở 
nhịp độ nhanh. 
 - Thể loại Flamenco được tạo ra bởi những người Gypsy Tây Ban Nha – một thể loại 
âm nhạc được kết hợp với điệu nhảy. Đặc trưng của của điệu nhảy này đó là vỗ tay, dậm 
chân. 
 - Thể loại Clogging được tìm thấy ở Vương quốc Anh, trong giai đoạn cách mạng 
công nghiệp. Tại các nhà máy, công nhân thường áp dụng các vận động để giữ cho bàn 
chân khô ráo. Hiện nay, thể loại Clogging phát triển và được biết đến như nghệ thuật gõ 
gót giày. Cách thực hiện dậm chân để gõ gót giày trên sàn nhà kết hợp với các tác phẩm 
dân ca. 
 - Thể loại Irish Step Dancing được hình thành ở Ireland, sử dụng chuyển động nhanh 
của chân, thân với tay. 
 - Điệu nhảy Hambone Juba (Juba Dance), được hình thành từ những người công 
nhân nô lệ người Mĩ gốc Phi trong các cuộc hội họp của họ. Họ không dùng nhạc cụ mà 
thay vào đó là dùng bộ gõ cơ thể bằng cách vỗ tay, dậm chân, vỗ ngực, vỗ má, và kết hợp 
với những bài hát truyền thống để giao tiếp và sinh hoạt cộng đồng. 
 - Tap Dance (America tap) được phát triển từ sự kết hợp giữa Juba và Irish Step 
Dancing. Tap Dance mang phong cách sân khấu âm nhạc Broadway, âm nhạc mang màu 
sắc của Jazz. 
 - Catira là một loại vũ điệu dân gian ở Brazil, nó bắt ngồn từ sự pha trộn giữa các nền 
văn hoá bản địa và Châu Âu. Động tác chủ yếu kết hợp giữa dậm chân và vỗ tay. 
 - Kathak xuất phát từ chữ “Katha”, là điệu nhảy có nguồn gốc từ miền Bắc Ấn Độ. 
Phong cách nhảy này thường kể về một câu chuyện như: thần Hindu, câu chuyện 
Mahabharata, Purana Raymayana... Điệu nhảy có những chuyển động nhanh, các vũ công 
thường đeo chuông trên cổ chân và dậm chân xuống sàn để tạo ra những tiết tấu và âm 
thanh nhịp nhàng kết hợp với âm nhạc. 
 Đến nay, chưa có nghiên cứu nào nêu chính xác sự xuất hiện của bộ gõ cơ thể từ thời 
gian nào, chỉ biết rằng nó có nguồn gốc từ rất xa xưa. Tuy vậy, tên gọi Body Percussion 
chỉ mới xuất hiện từ những năm 1920 của thế kỉ XX (Naranjo, 2013), do các nhà sư phạm 
âm nhạc, âm nhạc dân tộc học, tổng hợp thực tế từ quá trình áp dụng vận động cơ thể 
vào hoạt động giáo dục âm nhạc và đã đặt tên. 
 172 
TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM Nguyễn Đăng Bửu 
2.1.3. Sự phát triển 
 Quá trình phát triển được tổng hợp qua ba giai đoạn: 
 - Giai đoạn Khảo cứu: từ những nghiên cứu của các nhà Âm nhạc dân tộc học về văn 
hóa của các tộc người, từ đó phát hiện việc sử dụng vận động cơ thể trong các sinh hoạt 
cộng đồng. 
 - Giai đoạn Hình thành: thấy rõ tầm quan trọng từ việc vận động cơ thể đối với sự hình 
thành phát triển âm nhạc cho trẻ, đã tạo nên các phương pháp giáo dục âm nhạc. 
 - Giai đoạn Ứng dụng: vận động cơ thể trong các phương pháp giáo dục âm nhạc được 
áp dụng và mang lại hiệu quả trong việc giáo dục âm nhạc cho trẻ em, từ đó hình thành tên 
gọi thuật ngữ để xác định việc giáo dục âm nhạc bằng vận động cơ thể. 
 Vận động và cảm thụ âm nhạc lần đầu tiên xuất hiện trong phương pháp giáo dục âm 
nhạc của Emily Jaques-Dalcroze - gọi là Dalcroze Eurhythmics6. Với quan điểm “Âm thanh 
đi trước kí hiệu” của Pestalozzi7, Dalcroze phát triển giáo dục âm nhạc cho trẻ em thông qua 
vận động dưới các hình thái khác nhau về tiết tấu (Campbell, 1991). Với Carl Orff – học trò 
ưu tú của Jaques-Dalcroze, đã phát triển vận động cơ thể và cảm thụ âm nhạc có phần vượt 
trội hơn thông qua công cụ bộ gõ cơ thể. Theo Orff, trẻ nghe, mô phỏng và thực hành trước 
sau đó mới đến đọc và viết (Shamrock, 2007). Quan điểm trên tương tự với việc học một 
ngôn ngữ nào đó với các nội dung: nghe, nói, đọc, viết. Việc học nhạc cũng trải qua các nội 
dung tương ứng: nghe nhạc, thực hành âm nhạc, đọc nhạc (xướng âm), viết nhạc (kí âm). Về 
vấn đề vận động cơ thể và cảm thụ âm nhạc, bài báo khoa học “Khái quát phương pháp dạy 
học âm nhạc tại Hoa Kì” của Hồ Ngọc Khải (2012) có nhận định rằng: 
 Với Orff-Schulwerk, âm nhạc tồn tại đa thành phần (elemental) mà không riêng rẽ, 
 nghĩa là âm nhạc phải gắn kết với động tác, vận động, vũ điệu, và nói – xướng theo vần điệu 
 (speech). Vì thế, trẻ em học âm nhạc không phải chỉ nghe, đọc, xướng mà phải được tham 
 gia, trải nghiệm âm nhạc qua vận động và chơi đùa (music and movement). Vận động âm 
 nhạc gồm các vận động tại chỗ (non-locomotor movement) và vận động chuyển dịch 
 (locomotor movement). Các vận động âm nhạc được thể hiện trong không gian, thời gian, và 
 các mức độ sử dụng năng lượng cơ thể, được thiết kế theo những mẫu hoặc cấu trúc âm nhạc 
 đặc trưng” (Hồ Ngọc Khải, 2012, tr. 3). 
 Phương pháp giáo dục âm nhạc Orff-Schulwerk về vận động cảm thụ âm nhạc được 
phát triển vượt trội, trở thành một công cụ chính trong hoạt động dạy học với tên gọi Body 
Percussion. Ngày nay, bộ gõ cơ thể phát triển rất mạnh như là một bộ môn nghệ thuật độc 
lập, kết hợp với hát, hợp xướng, múa đương đại và được áp dụng trong chương trình giáo 
dục âm nhạc ở các nước tiên tiến như: Singapore, Nhật, Canada, và đặc biệt là Hoa Kì. 
2.2. Đặc điểm âm nhạc và ứng dụng của Bộ gõ cơ thể. 
 Bộ gõ cơ thể theo phương pháp Orff-Schulwerk là một nhạc cụ không định âm, dùng 
cơ thể tạo ra âm sắc thông qua các động tác vận động từ cơ bản đến phức tạp. Các âm 
6 Dalcroze Eurhythmics: vận động và cảm thụ âm nhạc theo Dalcroze. 
7 Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) nhà giáo dục âm nhạc người Thuỵ Sĩ. 
 173 
TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM Tập 16, Số 4 (2019): 170-179 
thanh được thay đổi liên tục theo một nhóm âm hình tiết tấu nào đó, bằng sự kết hợp các 
động tác, tạo thành một tác phẩm âm nhạc đầy màu sắc. Tùy vào lứa tuổi, quá trình luyện 
tập bộ môn bộ gõ cơ thể sẽ có những cấp độ khác nhau được phân chia theo trình độ, khả 
năng và độ khó. 
2.2.1. Các động tác của bộ gõ cơ thể 
 Bộ gõ cơ thể dựa trên âm thanh được tạo ra từ 5 động tác cơ bản trên cơ thể theo thứ 
tự sau: 
 - Búng ngón tay (Snapping) (bao gồm tay trái, tay phải hoặc cả hai), âm thanh phát ra 
bởi tác động của các ngón tay khi chụm vào nhau, búng và tạo ra âm thanh. 
 - Vỗ ngực (Slapping on the Chest), âm thanh phát ra bởi tác động của lòng bàn tay vào 
vùng ngực trái và phải, tạo ra âm thanh. 
 - Vỗ tay (Clapping), âm thanh phát ra bởi sự tác động của hai tay chạm vào lòng bàn 
tay để tạo ra âm thanh. 
 - Vỗ đùi (Slapping on the Thigh) (bao gồm chân trái, chân phải hoặc cả hai), âm thanh 
phát ra bởi sự tác động một lực từ tay vào vùng đầu gối ở chân và tạo ra âm thanh. 
 - Dậm chân (Stamping) (bao gồm chân trái, chân phải hoặc cả hai), âm thanh phát ra 
bởi sự tác động một lực từ chân vào nguồn phát ra âm thanh (mặt sàn gỗ, mặt sàn gạch), 
tạo ra những sự cộng hưởng âm thanh khác nhau. 
 - Ngoài ra, còn có các động tác tạo ra âm thanh khác như: chà xát lòng bàn tay 
(horizontal hand rubbing), vỗ miệng (mouth clapping) 
 Đối với học sinh bắt đầu làm quen với âm nhạc, chưa nhận biết được nốt nhạc, chỉ có 
thể mô phỏng lại các động tác cơ bản sau khi giáo viên làm mẫu, tiếp đó sẽ nhìn hình ảnh 
minh họa để thực hiện và phát triển những nhóm tiết tấu đơn giản. Khi học sinh đã làm 
quen với việc mô phỏng các động tác, giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh về hệ thống kí hiệu 
các động tác được viết trên khuông nhạc (tương tự như kí hiệu của trống jazz và các loại 
nhạc cụ không định âm khác). Đồng thời hướng dẫn học sinh tập luyện tiết tấu với các bài 
tập đơn giản dựa trên những kí hiệu đó. (Richard Filz, 2005) 
 Mẫu 
 động 
 tác 
 Tên gọi Búng ngón tay Vỗ tay Vỗ ngực Vỗ đùi Dậm chân 
 Ký hiệu R: búng ngón R: vỗ ngực tay phải R: vỗ đùi chân R: dậm chân 
 tay bên phải L: vỗ ngực tay trái phải phải 
 L: búng ngón L: vỗ đùi chân L: dậm chân 
 tay bên trái trái trái 
 (Kí hiệu ghi âm của các động tác được mã hóa thành nốt trên khuông nhạc theo Richard Filz trong 
sách Body Percussion Sounds and Rhythms, 2005). 
 174 
TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM Nguyễn Đăng Bửu 
2.2.2. Một số mẫu động tác cơ bản 
 a. Các động tác cơ bản 
 Vận động cơ bản của bộ gõ cơ thể dựa trên nền tảng của các động tác cơ bản kết hợp 
với các nhóm tiết tấu đơn giản. Giáo viên hướng dẫn học sinh thực hành những mẫu luyện 
tập đơn giản, theo cá nhân riêng lẻ hoặc từng nhóm. Sau khi thành thạo, giáo viên hướng 
dẫn học sinh kết hợp hòa bè với nhau theo các mẫu luyện tập. Hòa bè theo dạng bè đuổi 
(canon), theo âm hình trì tục (ostinato), chơi độc lập hoặc đệm cho bài hát, hay kết hợp với 
các nhạc cụ khác như một bè đệm. 
 b. Các mẫu bài tập 
 Dưới đây là một số mẫu bài tập giúp người học bước đầu thực hành bộ gõ cơ thể 
 Tập làm quen với nhưng động tác cơ bản (động tác độc lập) 
 Bài tập kết hợp 1: 2 động tác cơ bản 
 Bài tập kết hợp 2: 3 động tác cơ bản 
 Bài tập đệm hát: (Từ 2 - 3 động tác kết hợp đệm) 
 Đệm cho bài hát Cô giáo em 
 Cô giáo em người xinh xinh. 
 175 
TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM Tập 16, Số 4 (2019): 170-179 
 Mẫu 1: 
 Đệm cho bài hát Sắp đến Tết rồi 
 Sắp đến Tết rồi, đến trường rất vui 
 Mẫu 2: 
 Đệm cho bài hát Lý cây xanh 
 Mẫu 3: 
 Cái cây xanh xanh thì lá cũng xanh, chim 
 Bài tập hòa âm: (Từ 2, 3, 4 ... mẫu âm kết hợp theo chiều dọc) và kết hợp nhạc cụ gõ 
 Mẫu 1 Mẫu 2 
 Bài tập hòa âm + nhạc cụ gõ + đệm hát 
 Ví dụ: mẫu đệm cho bài Đồng dao Nu na nu nống 
 NU NA NU NỐNG Phần đệm 
 Đồng dao Bắc Bộ 
 a
 Nu na nu nống 
 Cái trống nằm trong, con ong nằm ngoài 
 Củ khoai chấm mật, mật ngồi mật khóc b
 Con cóc nhảy ra, con gà ú ụ 
 c
 Bà mụ thổi xôi, nhà tôi nấu chè 
 Tay xèo chân rụt. 
 d 
 176