Bài giảng Tài chính doanh nghiệp - Chương 5: Công cụ phòng ngừa rủi ro trong hoạt động tài chính

An 
CÔNG CỤ PHÒNG NGỪA RỦI RO 
TRONG HOẠT ĐỘNG TÀI CHÍNH 
Chương 5 
HỌC VIỆN TÀI CHÍNH 
BỘ MÔN TCDN 
NỘI DUNG 
5.1. Công cụ tài chính phái sinh 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
5.3. Hợp đồng tương lai 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
5.5. Hợp đồng hoán đổi 
5.1.Công cụ tài chính phái sinh 
 * Khái niệm: Công cụ tài chính phái sinh là một hợp đồng tài 
chính giữa hai hoặc nhiều bên để giao dịch một tài sản vào 
một thời điểm trong tương lai với một mức giá được ấn định 
trước. 
- Tài sản được giao dịch trong hợp đồng gọi là tài sản cơ sở 
(underlying asset). 
- Tại sao lại gọi là công cụ tài chính phái sinh? 
* Tác dụng của công cụ tài chính phái sinh: 
5.1.Công cụ tài chính phái sinh 
• Các loại công cụ tài chính phái sinh: 
- Hợp đồng kỳ hạn (forward contract) 
- Hợp đồng tương lai (futures contract) 
- Hợp đồng hoán đổi (swap contract) 
- Quyền chọn (option) 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
- Khái niệm: Hợp đồng kỳ hạn là sự thỏa thuận mua bán một tài 
sản cơ sở (underlying asset) tại một thời điểm xác định trong 
tương lai với một mức giá ấn định trước ngay tại thời điểm thỏa 
thuận hợp đồng. 
- Các yếu tố cấu thành hợp đồng kỳ hạn: 
 + Tài sản cơ sở: 
 + Thời điểm xác định trong tương lai: 
 + Kỳ hạn của hợp đồng: 
 + Giá xác định thanh toán gọi là giá kỳ hạn. 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
- Những đặc điểm chủ yếu của hợp đồng kỳ hạn: 
 + Tại thời điểm ký hợp đồng kỳ hạn, không có sự trao đổi tài 
sản cơ sở hay thanh toán tiền. 
 + Hoạt động thanh toán sẽ diễn ra tại một thời điểm trong 
tương lai theo thỏa thuận đã được ký kết trong hợp đồng. 
 + Hợp đồng kỳ hạn bắt buộc các bên tham gia phải thực hiện 
thỏa thuận trong hợp đồng 
 + Trong hợp đồng kỳ hạn bên mua và bên bán đều không phải 
trả phí của hợp đồng. 
 + Không có sự tham gia của tổ chức trung gian 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
 -Tác dụng của Hợp đồng kỳ hạn: 
 + Phòng ngừa rủi ro phát sinh do sự biến động bất thường của 
giá cả hàng hóa, tỷ giá hối đoái 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
 * Xác định giá trị của hợp đồng 
 Giá trị từ hợp đồng kỳ hạn: là lãi hoặc lỗ của các bên tham gia 
trong hợp đồng. Lãi của bên này chính là phần lỗ vốn của bên 
kia và ngược lại 
 Nếu gọi: 
- K: Giá kỳ hạn của tài sản cơ sở 
- ST: Giá giao ngay (giá thị trường) của tài sản cơ sở tại thời điểm 
kết thúc hợp đồng 
 => Giá trị từ hợp đồng kỳ hạn = ST - K 
 + Nếu ST > K => Người mua có lãi, người bán lỗ vốn. 
 + Nếu ST Người bán có lãi, người mua lỗ vốn 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
 * Đồ thị minh họa giá trị đạt được từ hợp đồng kỳ hạn đối với các 
bên tham gia hợp đồng 
Lợi 
nhuận 
Lợi 
nhuận 
K ST K ST 
Người mua Người bán 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
 * Thực tiễn ở Việt Nam : 
+ Hiện tại mới chỉ có hợp đồng kỳ hạn ngoại tệ, áp dụng cho các 
DN có hoạt động xuất nhập khẩu sử dụng nhằm phòng ngừa rủi 
ro tỷ giá 
+ Đối tượng tham gia: các ngân hàng thương mại, các công ty KD 
xuất nhập khẩu. 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
 * Ưu điểm, hạn chế của hợp đồng kỳ hạn 
- HĐKH được thiết kế như là một công cụ hữu hiệu để quản lý rủi 
ro. 
- Là hợp đồng bắt buộc nên đánh mất đi cơ hội KD hay đầu cơ. 
- HĐ kỳ hạn thường rất linh hoạt 
- Hạn chế về mặt thanh khoản 
- HĐKH chỉ đáp ứng được nhu cầu giao dịch của DN khi nào DN 
chỉ có nhu cầu mua hoặc bán tài sản cơ sở trong tương lai 
5.2. Hợp đồng kỳ hạn 
 * Ưu điểm, hạn chế của hợp đồng kỳ hạn 
- Trong thực tế đôi khi DN vừa có nhu cầu giao dịch tài sản cơ sở 
giao ngay ở thời điểm hiện tại, đồng thời vừa có nhu cầu giao 
dịch tài sản cơ sở kỳ hạn ở một thời điểm nào đó trong tương lai 
=> khi ấy hợp đồng kỳ hạn không thể đáp ứng được 
- Hợp đồng kỳ hạn không thể đáp ứng cho nhu cầu đầu cơ để 
kiếm lời. 
5.3. Hợp đồng tương lai 
- Khái niệm: Hợp đồng tương lai (hợp đồng giao sau): là sự thỏa 
thuận mua bán một loại tài sản cơ sở nhất định theo một mức 
giá chuyển giao tại một điểm có hiệu lực trong tương lai (thời 
gian đáo hạn) và việc chuyển giao tài sản tại thời gian đáo hạn 
được thực hiện theo các qui định của sở giao dịch có tổ chức. 
- Bản chất: 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 *Đặc điểm của hợp đồng tương lai 
+ Thứ nhất: Giá chuyển giao của tài sản cơ sở thay đổi hàng ngày 
theo giá thị trường. 
+ Thứ hai: Có tính thanh khoản cao hơn so với hợp đồng kỳ hạn 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 *Đặc điểm của hợp đồng tương lai: 
+ Thứ ba: Hai bên tham gia hợp đồng phải ký quỹ tại sở giao dịch 
để đảm bảo khả năng thanh toán hợp đồng. 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 Ví dụ: Về tài khoản ký quỹ đối với Hợp đồng tương lai 
- Nhà đầu cơ thị trường tương lai dự báo vài ngày tới EUR sẽ lên giá so với 
USD. Nhằm kiếm tiền từ cơ hội này, vào sáng thứ tư, một nhà đầu tư trên 
thị trường tương lai Chicago mua một hợp đồng tương lai trị giá 125.000 
CHF với tỷ giá 0,75 USD cho 1 CHF. Hợp đồng này sẽ đến hạn vào chiều 
ngày thứ sáu. 
 Để bắt đầu, trước tiên nhà đầu tư phải bỏ tiền 2.565 USD để ký quĩ vào tài 
khoản ký quỹ ban đầu. Biết rằng mức ký quỹ tối thiểu nhà đầu tư phải 
duy trì đối với hợp đồng tương lai CHF là 1.900 USD. Nhà đầu tư phải sẵn 
sàng thêm tiền vào nếu mức ký quỹ của mình xuống thấp dưới mức 1.900 
USD 
- Sau khi mua hợp đồng tương lai, nhà đầu tư theo dõi và chờ đợi diễn biến 
tình hình thị trường có lợi cho mình. 
5.3. Hợp đồng tương lai 
. Thời gian Hoạt động Thanh toán 
Sáng thứ tư -Nhà ĐT mua hợp đồng 
tương lai => đến hạn vào 
chiều thư năm với tỷ giá: 
0,75$/CHF 
-Nhà ĐT ký quĩ: 2.565$ 
Chưa xảy ra 
Cuối ngày thứ 
tư 
Giá CHF tăng đến 0.76$, vị 
trí của nhà ĐT được ghi 
nhận trên T.Trường 
-Nhà ĐT lãi 
125.000*(0,76-0,75) = 1.250$ 
- Nhà ĐT nhận: 1.250$ => ghi có TK 
Cuối ngày thứ 
năm 
- Giá CHF giảm còn 0,755$, 
vị trí mới của nhà ĐT được 
ghi nhận 
- Nhà ĐT lỗ: 
125.000* (0,755-0,76) = - 625$ 
- Nhà ĐT trả: 625$ => ghi nợ TK 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 *Đặc điểm của hợp đồng tương lai: 
+ Thứ tư: Giá trị lỗ lãi của HĐTL được xác định hàng ngày 
* Tại thời điểm i: 
 + Nếu Pi > P0 
 + Nếu Pi < P0 
• Tại thời điểm đáo hạn (T), 
 + Lỗ lãi của mà người mua nhận được: 
 + Lỗ lãi mà người bán nhận được là: 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 * Các loại hợp đồng tương lai: 
+ HĐTL về hàng hóa: 
+ HĐTL về tài chính: 
+ Ngoài ra còn có các HĐTL khác: 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 *Quy trình giao dịch hợp đồng tương lai : 
- Khi mua hay bán một hợp đồng tương lai, giá cả được ấn định 
hôm nay nhưng chi trả tiền thì được thực hiện sau đó. 
- Tổ chức trung gian yêu cầu người mua (hoặc người bán) ký quỹ 
dưới hình thức tiền mặt => để chứng minh có đủ tiền thực hiện 
nghĩa vụ => sẽ được hưởng lãi từ số tiền ký quĩ => không tạo 
nên phí tổn khi ký quĩ 
- HĐTL được điều chỉnh theo thị trường hiện hành => mỗi ngày 
lãi hoặc lỗ từ hợp đồng đều được tính toán. Người mua (hoặc 
người bán) sẽ trả cho sở giao dịch tiền lỗ và nhận tiền lãi 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 *Thành phần tham gia giao dịch: 
- Nhà kinh doanh ở sàn giao dịch: thường là các nhà đầu cơ 
hoặc đại diện cho các ngân hàng, công ty sử dụng thị 
trường tương lai để bổ sung cho các giao dịch có kỳ hạn 
- Nhà môi giới ở sàn giao dịch nói chung là đại diện của các 
công ty đầu tư, những công ty chuyên môi giới đầu tư 
hưởng hoa hồng 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 *Qui chế giao dịch: 
- Tất cả các hợp đồng tương lai đều thực hiện giao dịch tại Sở giao dịch 
có tổ chức 
- Sở giao dịch là người đề ra qui chế và kiểm soát hoạt động của các hội 
viên 
- Hội viên của Sở giao dịch là các cá nhân, có thể là đại diện của các 
công ty, ngân hàng thương mại hay cá nhân có tài khoản riêng. 
- Sở giao dịch giới hạn số lượng hội viên 
- Các công ty môi giới có quyền cử đại diện của mình ở sàn giao dịch 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 Nhận xét: 
 => Thị trường hợp đồng tương lai được xem như thị trường “Cá cược”. 
 Chuyện thắng thua nhiều hay ít tùy thuộc vào diễn biến giá tài sản cơ sở trên 
thị trường. Nếu giá tài sản cơ sở lên => người mua hợp đồng tương lai thắng, 
còn người bán thì thua và ngược lại. 
- Số tiền người mua thắng bằng chính số tiền mà người bán thua và ngược lại. 
- Sở giao dịch với tư cách là người tổ chức, không tham gia cá cược nhưng thu 
được hoa hồng phí bất chấp ai thắng ai thua. 
5.3. Hợp đồng tương lai 
 * Ưu điểm của Hợp đồng tương lai 
+ Sẵn sàng cung cấp những hợp đồng có giá trị nhỏ. 
+ Cho phép các bên tham gia có thể sang nhượng lại hợp 
đồng ở bất kỳ thời điểm nào trước khi hợp đồng hết hạn. 
• Hạn chế của hợp đồng tương lai: 
+ Hợp đồng tương lai là hợp đồng bắt buộc phải thực hiện 
khi đến hạn chứ không được hủy bỏ hợp đồng như hợp 
đồng quyền chọn. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
 *Khái niệm: Hợp đồng quyền chọn là một công cụ tài chính cho 
phép người mua nó có quyền, nhưng không bắt buộc, được mua 
hay bán một tài sản cơ sở với mức giá đã được ấn định vào 
trước hoặc đúng ngày đã được xác định trong tương lai. 
* Các yếu tố cấu thành hợp đồng quyền chọn: 
- Người mua quyền (holder): 
- Người bán quyền (writer): 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Các yếu tố cấu thành hợp đồng quyền chọn: 
- Tài sản cơ sở (underlying asset): 
- Giá thực hiện (strike or exercise price): 
- Ngày đáo hạn (expiration date): 
- Phí mua quyền (premium): 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
*Đặc điểm của hợp đồng quyền chọn: 
- Hợp đồng quyền chọn là một công cụ tài chính duy nhất cho 
phép người mua nó có quyền chứ không phải có nghĩa vụ. 
- Người bán hợp đồng quyền chọn có nghĩa vụ phải thực hiện hợp 
đồng nếu người mua nó yêu cầu 
- Hợp đồng quyền chọn là một tài sản tài chính nên nó có giá trị 
- Giá cả trên thị trường của TS cơ sở là căn cứ để xác định giá trị 
của hợp đồng quyền chọn 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
- Kiểu quyền chọn: kiểu giao dịch do hai bên thỏa thuận cho 
phép người mua được lựa chọn thời điểm thực hiện quyền 
chọn. 
 => Có hai kiểu quyền chọn là quyền chọn kiểu Châu Âu và 
quyền chọn kiểu Mỹ: 
 + Quyền chọn kiểu Mỹ 
 + Quyền chọn kiểu châu Âu 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
- Các loại Hợp đồng quyền chọn: 
+ Hợp đồng quyền chọn mua: 
+ Hợp đồng quyền chọn bán: 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Điểm lợi lớn nhất của hợp đồng quyền chọn dành cho người mua là lỗ 
sẽ được giới hạn, trong khi lợi nhuận lại không giới hạn. 
 Để có được điều này, người mua sẽ phải trả cho người bán phí quyền 
mua (premium) 
 Người bán sẽ nhận được phí quyền mua ngay cả khi người mua quyền 
chọn không thực hiện quyền chọn. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Xác định lãi lỗ của hợp đồng quyền chọn: 
- Đối với người mua quyền chọn. (Mua quyền chọn mua, mua 
quyền chọn bán) 
 Giá trị của quyền chọn tùy thuộc vào giá thực hiện và sự biến 
động giá của tài sản cơ sở trên thị trường. Giá thị trường biến 
động có thể làm cho quyền chọn trở nên sinh lợi (có lãi) – hòa 
vốn hoặc lỗ vốn 
Nếu gọi: 
 + T là thời điểm đáo hạn 
 + VT là giá trị nhận được của quyền chọn vào lúc đáo hạn 
 + K : giá thực hiện (giá ấn định của TS cơ sở trong hợp đồng) 
 + ST: Giá giao ngay (giá thị trường của tài sản cơ sở vào lúc đáo 
hạn ) 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Mua quyền chọn mua (long call) 
 + ST > K 
 + ST = K 
 + ST < K 
Ta thấy: 
+ Nếu ST > K = > ST – K >0 => giá trị quyền mua = 
+ Nếu ST Giá trị quyền chọn mua = 
Kết luận: Giá trị quyền chọn mua đối với người mua quyền vào lúc 
đáo hạn là : VT = max((ST – K) ; 0). 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Mua quyền chọn bán (long call) 
 + ST 
 + ST = K = > 
 + ST > K => 
Ta thấy: 
+ ST K - ST >0 => giá trị quyền chọn bán = 
+ ST > K hoặc ST = K => Giá trị quyền chọn bán = 
 Kết luận: Vậy giá trị quyền chọn bán đối với người mua quyền vào 
lúc đáo hạn là : VT = max(K - ST) ;0). 
 Giá trị này được biểu diễn bằng đường gấp khúc ở đồ thị. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
* Đồ thị biểu diễn giá trị đạt được từ hợp đồng quyền chọn đối với 
người mua quyền: 
Giá trị nhận được 
từ quyền chọn 
K ST 
(b)- Kết quả của việc mua 
quyền chọn bán 
Giá trị nhận được 
từ quyền chọn 
K ST 
(a)- Kết quả của việc mua 
quyền chọn mua 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
- Đối với người bán quyền chọn (Bán quyền chọn mua, bán quyền 
chọn bán) 
• Bán quyền chọn mua (Short call): 
 + ST > K => 
 + ST = K = > 
 + ST 
Kết luận: Khi người mua thấy có lãi và thực hiện quyền thì người 
bán bị lỗ. Ngược lại thì người mua không thực hiện quyền, dẫn 
đến giá trị người bán nhận được bằng 0. 
=> Giá trị nhận được đối với người bán quyền chọn mua vào lúc 
đáo hạn là: 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Bán quyền chọn mua (Short call): 
 Ví dụ: Ông A mua hợp đồng quyền chọn mua cổ phần SSI với 
giá thực hiện là 15.000 đồng/cổ phần. Vào thời điểm đáo hạn, giả 
thiết giá một cổ phần SSI trên thị trường là 20.000 đồng. 
 Ông A sẽ thực hiện quyền chọn mua, người bán buộc phải bán 
cổ phần SSI (có giá thị trường 20.000 đồng) chỉ với giá 15.000 
đồng => Người bán bị thiệt 5.000 đồng, trong khi người mua 
được lợi 5.000 đồng. 
 Sự thua thiệt của người bán quyền chọn mua chính là lãi của 
người mua hợp đồng quyền chọn mua. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Bán quyền chọn bán (Short put): 
 - Vào thời điểm đáo hạn hợp đồng: 
 + Nếu ST ≥ K 
 + Nếu ST < K 
 - Kết luận: Giá trị nhận được đối với người bán quyền chọn bán 
vào lúc đáo hạn là: 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
* Đồ thị biểu diễn giá trị đạt được từ hợp đồng quyền chọn đối với 
người bán quyền: 
Giá trị nhận được từ 
quyền chọn 
K ST 
(a)- Kết quả của việc bán 
quyền chọn mua 
K ST 
(b)- Kết quả của việc bán 
quyền chọn bán 
Giá trị nhận được 
từ quyền chọn 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Lợi nhuận của hợp đồng quyền chọn. 
 Do người mua hợp đồng quyền chọn phải trả phí mua quyền, vì 
vậy sau khi tính ra giá trị của việc mua quyền đối với người mua 
và người bán, chúng ta tính lợi nhuận của hợp đồng như sau: 
 * Đối với người mua quyền: 
 Lợi nhuận = 
 * Đối với người bán quyền: 
 Lợi nhuận = 
Ví dụ minh họa 
• Ngày 29/3: Nhà đầu tư mua quyền chọn mua cổ phiếu SSI 
với giá thực hiện 20.000 đồng/cổ phiếu, ngày đáo hạn là 
29/4/2012, phí mua quyền là 2000 đồng. 
• Xác định giá trị nhận được và lợi nhuận (lãi/lỗ) của hợp 
đồng với các điều kiện giá? 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Kết hợp các hợp đồng quyền chọn 
• Quyền chọn mua và quyền chọn bán có thể kết hợp với các tài sản 
khác để hình thành nên hợp đồng quyền chọn phức tạp hơn. 
• Ví dụ: nhà đầu tư có thể thực hiện một hợp đồng kết hợp bao gồm: 
mua quyền chọn bán cổ phiếu, đồng thời mua cổ phiếu SSI trên thị 
trường. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Sự kết hợp giữa mua quyền chọn bán cổ phiếu và mua cổ phiếu 
=> gọi là quyền chọn bán bảo vệ (protective put) => giống như 
mua bảo hiểm cho cổ phiếu. 
• Nhà đầu tư cũng có thể kết hợp quyền chọn mua với các tài sản 
khác để tạo ra sự bảo hiểm rủi ro cho mình. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• *Ưu điểm của hợp đồng quyền chọn đối với doanh nghiệp 
- Hợp đồng quyền chọn có ưu điểm: Không bắt buộc thực hiện, 
người mua quyền có thể không thực hiện nếu thấy bất lợi 
 Doanh nghiệp có thể sử dụng quyền chọn để phòng chống rủi ro 
khi có sự biến động của tỷ giá hối đoái, giá cả hàng hóa, lãi 
suất; 
 Đảm bảo kinh doanh khả thi và kiểm soát được chi phí do biết 
được chi phí cao nhất phải bỏ ra là phí quyền chọn; 
 Trong một số trường hợp quyền chọn được sử dụng như công 
cụ đầu tư sinh lợi do dự đoán được sự biến động của giá cả. 
5.4. Hợp đồng quyền chọn 
• Người bán quyền chọn mua hứa sẽ giao tài sản nếu người mua 
quyền chọn mua yêu cầu. Nói cách khác, tài sản của người mua 
là nợ của người bán 
• Hạn chế của hợp đồng quyền chọn đối với doanh nghiệp 
 + Người mua sẽ phải trả cho người bán phí quyền mua. Phí 
quyền mua được trả khi người mua mua quyền chọn 
5.5. Hợp đồng hoán đổi 
• Khái niệm: Hợp đồng hoán đổi là sự thỏa thuận giữa 
hai bên để trao đổi một dòng tiền (cash flow) của bên 
này để lấy một dòng tiền khác của bên kia. 
• Các loại hợp đồng hoán đổi: Hợp đồng hoán đổi tiền 
tệ, hoán đổi lãi suất, hoán đổi chứng khoán. 
• Tác dụng của hợp đồng hoán đổi: 
+ Sử dụng để quản lý hoặc phòng chống rủi ro lãi suất, 
rủi ro tỷ giá 
+ Giúp doanh nghiệp ấn định mức lợi nhuận trên các 
giao dịch kinh tế 
5.5. Hợp đồng hoán đổi 
• Ứng dụng hợp đồng hoán đổi ở Việt Nam 
 + Ở Việt Nam hiện nay các ngân hàng cung cấp 
cho doanh nghiệp sản phẩm hoán đổi ngoại tệ. 
 + Giao dịch hoán đổi ngoại tệ là giao dịch đồng 
thời mua và bán cùng một lượng ngoại tệ, trong 
đó kỳ hạn thanh toán của hai giao dịch khác nhau 
và tỷ giá của hai giao dịch được xác định tại thời 
điểm ký kết hợp đồng. 
 + Giao dịch hoán đổi ngoại tệ thông thường là 
hoán đổi giao ngay-kỳ hạn: gồm một giao dịch 
giao ngay và một giao dịch kỳ hạn.